वंश, वंशाणु र क्रम विकास

 

 

वंश, वंशाणु र क्रम विकास

 

क्रम विकास:

पृथ्वीमा रहेका विभिन्न जीवहरू यही रूपमा उत्पत्ति भएका होइनन, यी जीवको विकास एकैपटक नभई क्रमिकरुपमा त सरल जीवबाट क्रमशः विकास हुँदै वर्तमान अवस्थासम्म आइपुगेका हुन भन्ने सिद्धान्तलाई क्रम विकासको सिद्धान्त भनिन्छ । जीवहरुको विकास क्रमको अध्ययन पत्रे चट्टानमा पाइने अवशेषको अध्ययनबाट गरिन्छ । जीवावशेष सम्बन्धि अध्ययन गर्ने विज्ञानलाई प्यालेन्टोलोजी भनिन्छ । जीवावशेषमा रहेको कार्वन तत्व र यसको आइसोटपहरुको अध्ययन गरी अवशेषको आयु निर्धारण गरिन्छ, यस विधिलाई कार्वन डेटिङ्ग भनिन्छ ।

मानिसको क्रम विकास:

सबैभन्दा पहिले समुद्रमा एक कोषीय जीवको उत्पति→ बहुकोषीय जीव → तन्तु, अंग प्रणाली भएका जीव→ढाड नभएका जीव→ढाड भएका जीव→३२ करोड वर्ष पहिलो माछाको उत्पति→१९ करोड वर्ष पहिले पंक्षी→१६ करोड वर्ष पहिले स्तनधारी→ १ करोड ५० लाख वर्ष पहिले – पहिलो मानव → प्रोप्लियोपिथेकस → रामापिथेकस → अष्ट्रेलोपिथेकस → होमोइरेक्टस → नियाण्डारथल → होमो स्थापियन्स (हालको मानिस) ।

सबैभन्दा प्राचीन मानवपूर्वजको रुपमा एक करोड ५० लाख बर्ष अघिको मानिएको केन्यामा प्राप्त

 Propliopithecus लाई मानिन्छ । मानवको सबैभन्दा प्राचीन रुप रामापिथेकस हो ।

नेपालको बुटवलको तिनाउ खोलाको छेउमा १ करोड १० लाख बर्ष पुरानो रामापिथेकसको बंगाराको खोज डा. जे.एच.हाचिसन वि.सं.२०३७ मा गरेका थिए । रेमण्ड ए. डार्टले दक्षिण अफ्रिकामा फेला पारेको एउटा बालकको खप्परलाई अष्ट्रेलोपिथेकस नामाकरण गरेको थिए । फ्रान्सको मुस्तेर भन्ने ठाउँमा पाइएका अवषेशलाई मुस्तेर मानव भनिन्छ ।

आजभन्दा करिब २५/३० हजार बर्ष अगाडिको होमेसेपिये मानवका अवषेशहरु अमेरिका, अफ्रिका, अष्टे«लिया, युरोपमा पाइएको छ । घरपालुवा जनावरको रुपमा कुकुर पाल्ने पहिलो मानव होमोसेपिये नै हो ।

 Ths Siwalik (Churia) belt of Dang is the same belt, where the fossilized form of the early human ancestors, the Ramapithecus was found at the Butwal Siwalik Range. A fossil of Ramapithecus were found in a place near Butwal, Lumbini Zone of Western Nepal in December 1980. It was discovered by Dr J.H. Hutchinson, G.E.Lewis and L.S.B. Leakey. The Ramapithecus has been studies from the piont of view of the development of Hominid and it has been proved that the Ramapithecus is the first in this chain, which existed about 14 million to 8 million years ago. Robert M.West first undertook the geological study of Dang valley from the American museum and teh Department of Mines of HMG, Nepal in 1976.

 

लेमार्कको सिद्धान्त

क्रमविकासको सिद्धान्त सर्वप्रथम प्रतिपादन गर्ने वैज्ञानिक लेमार्क हुन् । उनले पहिलेका जीवहरू विस्तारै विकसित हुँदै गएर हालको जीवहरूको उत्पत्ति भएको हो भन्ने व्याख्या गरेका छन् ।

लेमार्कको सिद्धान्त अनुसार:-

१) जीव माथि वातावरणीय प्रभाव

२)अंगको उपयोग र अनुपयोग

३)आर्जित गुणको हस्तान्तरण

डार्बिनको सिद्धान्त

क्रम विकासका विभिन्न सिद्धान्तहरू मध्ये डार्विनको सिद्धान्त एक प्रमुख सिद्धान्त हो । डार्बिनको सिद्धान्तलाई प्राकृतिक छनोटको सिद्धान्त वा डार्विनको विकासवाद पनि भनिन्छ । उनको सिद्धान्तका प्रमुख बुँदाहरू यस प्रकार रहेका छन् ।

१. प्रत्येक जीवमा प्रशस्त सन्तान उत्पादन क्षमता भए पनि जीवको जनसंख्या झण्डै यथावत् रहन्छ ।

२.बाँच्नको लागि संघर्ष गर्नुपर्दछ : जीवको संघर्ष खाना, वासस्थान र प्रजननका लागि हुन्छ ।

३.सक्षम नै बाँच्न सक्दछन् : जीवले बाँच्नको लागि खाना, शत्रुबाट बच्न, रोग विरुद्ध लड्न वातावरण अनुकूल हुन सक्नुपर्दछ । यस प्रक्रियामा सफल हुनेहरू आफ्नो अस्तित्व रक्षा गर्दछन् र बाँच्न सफल हुन्छन् ।

४. प्राकृतिक छनोटः प्रकृतिले समय अनुकुल विकसित जीवलाई मात्र बाँच्न सक्षम तुल्याउँछ । जुन जीव समय अनुकूल विकास हुन सक्दैनन्, तिनीहरू लोप हुँदै जान्छन् । कुन जीव बाँच्ने र कुन जीव लोप हुने भन्ने कुरा प्रकृतिले नै निर्धारण गर्दछ ।

५. परिवृत्ति र वंशज: परिवृत्ति भनेको एउटै प्रजातिको बीचका रहेको फरकपन हो । वंशाणुगत गुण र वातावरणीय प्रभावका कारणले जीवमा परिवृत्ति ल्याउँछ जुन नयाँ सन्ततिमा सर्दै जान्छ । पूर्वजबाट नयाँ सन्ततीमा सर्ने गुणहरू नै वंशजका गुणहरू हुन् ।

६. नयाँ जातिको उत्पत्ति: जीवले परिवृत्तिबाट प्राप्त गरेका गुणहरू प्रत्येक सन्ततिमा हस्तान्तरण हुँदै जाँदा अन्त्यमा पूर्खाभन्दा फरक प्रजाति देखापर्दछ र नयाँ जातिको उत्पत्ति हुन्छ ।

क्रम विकास सिद्धान्तका प्रमाणहरू

१. अवशेषबाट प्राप्त प्रमाण: पहिलेका जीवहरू मरेर सडेर पृथ्वीमुनि चट्टानको रूपमा रहेको बाँकी अवस्था नै अवशेष हुन । यी अवशेषको अध्ययनले क्रमविकासको सिद्धान्तलाई पुष्टि गर्दछन् ।

२. तुलनात्मक शरीर रचनाबाट प्राप्त प्रमाणः विभिन्न जीवको शारीरिक बनावटको अध्ययन गर्दा पाइने समानताबाट जीवको सृष्टि एउटै सरल पूर्वजबाट क्रमशः विकास हुँदै आएको पुष्टि हुन्छ । आकार र उत्पत्ति एवं आन्तरिक संरचना समान तर बेग्लाबेग्लै काम गर्ने अंगलाई सजातिय अंग (Homologus Organs) भनिन्छ ।

३. भ्रुन सम्बन्धी प्रमाणः विभिन्न जीवको भु्रणको अध्ययन गर्दा पाइने समानताबाट प्राप्त प्रमाण ।

४. अवशेषाङ्गाबाट प्राप्त प्रमाणः कतिपय जीवमा कायम रहेका तर कुनै विशेष कार्य नभएका अंगहरूलाई अवशेषाङ्ग भनिन्छ । धेरै पहिलेको पूर्वजमा रहेका यस्ता अंगहरू क्रियाशील थिए तर हाल क्रियाशील नभएर पनि उपस्थित छन् । पूर्वजमा क्रियाशिल तर अहिले लुप्त एवं क्रियाहीन अवस्थामा रहेका अंगहरुलाई अवशेषांग (Vestigeal Organ) भनिन्छ । जस्तैः मानिसमा हुने एपेण्डिक्स, शरीरका रौ आदि ।

५. भौगोलिक वितरण: भौगोलिक वितरणबाट एउटै पुर्खाबाट बनेका सन्तति स्थान अनुसार फरक हुँदै गएको प्रमाण प्राप्त हुन्छ।

६. दुई वर्ग बीचको जनावरबाट प्राप्त प्रमाणः कुनै जीवहरू दुई वर्गका गुणहरू बोकेर रहेका हुन्छन् न तिनीहरूलाई तल्लो वर्गमा राख्न सकिन्छ न माथिल्लो वर्गमा । जस्तैः प्लेटीपस भन्ने जन्तु फुल पार्दछ तर बच्चालाई दुध चुसाउँछ । त्यसैले चरा र स्तनधारी बीचमा पर्ने यस्तो जीवले पनि क्रम विकासको सिद्धान्तलाई पुष्टि गर्दछ । वर्गिकरणका दुई समूहहरुको साझा गुण देखाउँने जीवहरुलाई ब्रीज एनिमल (Bridge Animal) भनिन्छ ।

वंशाणु

वंशजका बारेमा अध्ययन गर्ने विज्ञानलाई जनन् विज्ञान (Genetics) भनिन्छ । अष्ट्रियाका पादरी ग्रेगर मेण्डल लाई वंशज विज्ञान (Genetics)  का पिता भनिन्छ । जीवको कोषको न्यूक्लियसमा रहेको क्रोमोजोम भित्र रहने सूक्ष्म तत्व जसले पुर्खाका गुणहरू नयाँ सन्ततीमा हस्तान्तरण गर्दछन त्यसलाई वंशाणु भनिन्छ । वंशाणु डि.एन.ए. बाट बनेको हुन्छ ।वंशाणुको मौलिक बनावट र कार्य बारे खोजी गर्न जीन म्यापिङ्ग प्रविधिको प्रयोग गरिन्छ ।

वंशाणुगत गुणहरू

आमावावुवाट नयाँ सन्ततीमा सर्न सक्ने गुणहरूलाई वंशाणुगत गुणहरू भनिन्छ ।

जन्मोत्तर लक्षण

आमावावुवाट प्राप्त नभएका तर जीवले आफ्नो जीवनकालमा आर्जन गरेका गुणलाई जन्मोत्तर लक्षण भनिन्छ ।

मेण्डलको प्रयोग

जीवहरूका सन्तानहरूमा वंशाणुगत गुणहरू कसरी सर्दै जान्छन् भनि मेण्डलले फरक गुण भएका केराउका विरुवा बीच गरेका प्रयोगलाई मेण्डलको प्रयोग भनिन्छ । उनीले दुई फरक गुण बीच क्रस परागसेचन गराइ पहिलो नतीजा प्राप्त गरे भने सो प्रकृयावाट उत्पादित विरुवा बीच पुन स्वपरागसेचन गरी दोश्र्रो वंशको नतीजा प्राप्त गरे । त्यसैगरी दुई वा दुईभन्दा फरक गुणको बीचमा कस्तो नतिजा प्राप्त हुन्छ भनी एकै साथ प्रयोग गरे र प्रत्येक गुण स्वतन्त्र रूपले सर्दछ भन्ने पुष्टि गरे ।

मेण्डलले आफ्नो प्रयोगका लागि केराउका विरुवा नै छान्नुको कारणहरू

1) केराउको विरुवामा विभिन्न प्रकारका गुणहरू पाइनु ,

2) केराउको जीवन चक्र छोटो हुनु ,

3)  केराउको फुल उभईलिङ्गी भएकोले स्व प्रजनन हुन सक्नु ।

4)  आवश्यकता अनुसार परप्रजनन गराउन सकिनु ।

5)  केराउवाट एकै पटक धेरै सन्तती उत्पादन गर्न सक्नु आदि ।

मेण्डलले आफ्नो प्रयोगका लागि केराउका विरुवाका निम्न लिखित सातवटा लक्षणहरू छानेका थिए ।

1. lj?jfsf] prfO — cUnf (T) / xf]rf (t)

2. km"nsf] :yfg — sfkdf (A) / 6'Kkf] (a)

3. sf];fsf] /Ë — xl/of] (G) / kFx]nf] (g)

4. sf];fsf] cfsf/ — k'i6 (I) / v'lDrPsf] (i)

5. ljpsf] cfsf/ — uf]nf](R) / rfpl/Psf] (i)

6. km"nsf] /Ë — v}/f] (B) / ;]tf] (b)

7. ljpsf] /Ë — kFx]nf (Y) / xl/of] (y)

 

मेण्डलको नियमहरू

1) प्रवलताको नियम

2 ) लैंगिक शुद्धताको नियम

3 ) स्वतन्त्रताको नियम

१ प्रवलताको नियम

मेण्डलको प्रवलताको नियम अनुसार एउटा फरक–फरक शुद्ध गुण भएका जीवहरूका बीच परप्रजनन गराउँदा पहिलो वंशमा एउटा गुण मात्र देखा पर्दछ र अर्को गुण लुप्त रहन्छ यसैलाई प्रवलताको नियम भनिन्छ । पहिलो वंशमा देखापर्ने गुणलाई प्रवल गुण र दविएर रहेको गुणलाई लुप्त गुण भनिन्छ । जस्तै: अग्लो र होचो केराउबीच परपरागसेचन गराउँदा पहिलो वंशमा सवै अग्ला केराउ देखिनु प्रवल गुण हो भने होचा नदेखिनु लुप्त गुण हो ।

प्रवल गुण र लुप्त वा दबिएको गुण

प्रत्येक जीवहरूमा स्वतन्त्ररूपमा रहेका केहि व्यक्तिगत गुणहरू हुन्छन जुन एक वंशवाट अर्को वंशमा सर्दै जान्छन् । यी फरक गुण भएका दुई मातापिता बीच पर प्रजनन गराउँदा पहिलो वंशमा एउटा गुण देखापर्दछ भने अर्को गुण दविएर रहन्छ । जुन गुण देखापर्दछ त्यसलाई प्रवल गुण र जुन गुण देखापर्दैन त्यसलाई लुप्त गुण भनिन्छ । जस्तैः कालो मुसार सेतो मुसाबीच परप्रजनन गराउँदा पहिलो वंशमा सवै कालो देखिनु प्रवल गुण हो भने सेतो नदेखिनु लुप्त गुण हो ।

मनोहाइव्रिड क्रस र डाइहाइव्रिडक्रस

एउटामात्र फरक गुण भएको जीवहरू बीच परप्रजनन गराउने प्रकृयालाई मनोहाइव्रिड क्रस भनिन्छ । जस्तै: कालो र सेतो मुसाबीच गरिने प्रजनन । दुईवटा फरक फरक गुण भएका जीवहरूबीच गरिने परप्रजननलाई डाइहाइव्रिड क्रस भनिन्छ । जस्तै: पँहेलो गोलो वीउ र हरियो चाउरिएको वीउ भएको केराउ बीच गरिने परपरागसेचन ।

ठिमाहा

दुई फरक गुणहरू भएको एउटै प्रजातिका जीवहरूको संयोगवाट उत्पन्न भएको जीवलाई ठिमाहा भनिन्छ । जस्तै: अग्लो र होचो केराउवाट निस्केको पहिलो वंशको अग्लो केराउ ठिमाहामा एउटा गुणमात्र देखापरे पनि मातापिता दुवैका गुणहरू रहेका हुन्छन् ।

फिनोटाइप र जिनोटाइप

जीवको बाहिरी रूपमा बाहिरवाट देखापर्ने गुणलाई फिनोटाइप भनिन्छ । कुनै पनि जीवको बनावट अनुसारको गुणलाई जिनोटाइप भनिन्छ । जस्तै : cUnf] TT / xf]rf] tt s]/fpaLr k/k/fu;]rg u/fpFbf klxnf] j+zdf b]vfkg{] ;j} cUnf] s]/fp Tt aflx/jf6 x]bf{ cUnf] b]]lvg' lkmgf]6fOk u'0f xf] eg] To;sf] hLgsf] agfj6 l7dfxf Tt  रहनु जिनोटाइप हो ।

२ लैंगिक शुद्धताको नियम

कुनै पनि आमा र वावुमा भएका दुई भिन्नाभिन्नै जीन (वंशाणु)हरू तिनीहरूको सन्तानमा सर्दछन र अन्यसँग सम्पर्क नभएसम्म आफ्नो मौलिकता नगुमाइ यथावत रहेका हुन्छन जुन ग्यामेट वन्ने प्रकृयामा एक आपसमा नमिसीकन छुट्टीएर गई फरक ग्यामेटमा फरक फरक गुण रहन पुग्छन् जसवाट प्रत्येक ग्यामेट शुद्ध रहन पुग्दछ अर्थात एउटा मात्र गुण वोकेको ग्यामेट पैदा हुन्छ, प्रवल या लुप्त । यसैलाई लैङ्गिक शुद्धताको नियम भनिन्छ । मेण्डलले शुद्ध अग्लो र शुद्ध होचो केराउ बीच परपरागसेचन गराउँदा पहिलो वंशमा सवै अग्लो केराउ पाइए र यसरी पाइएका पहिलो वंशका अग्ला केराउमा स्वसेचन गराउँदा दोस्रो वंशमा तीन भाग अग्ला र एक भाग होचा केराउहरू पाइयो । तीन भाग अग्ला मध्ये एक भाग शुद्ध अग्ला, दुई भाग ठिमाहा अग्ला देखापरे । यसरी पहिलो वंशमा सवै अग्ला देखिए पनि पछिल्ला वंशमा दुवै गुण देखापर्नु वाट ती गुणहरू एक आपसमा छ्यासमिस नभई ग्यामेट वन्ने प्रकृयामा शुद्ध रूपले नै हस्तान्तरण हुँदै जान्छन् भन्ने वुझिन्छ ।

३ स्वतन्त्रता गुण प्रसारणको नियम (Law of Independent Assortment)

विभिन्न फरक गुण भएका मातापिता बीच क्रस गराउँदा बन्ने सन्ततीहरूमा ती फरक गुणहरू स्वतन्त्र रूपले सर्दछन् अर्थात् ती गुणहरू सर्दा एउटा गुणले अर्को गुणको सराइलाई असर पार्दैन, यसैलाई स्वतन्त्रताको नियम भनिन्छ । मेण्डलको स्वतन्त्र गुण प्रसारणको नियमलाई पुष्टि गर्न दुर्ई वा दुर्ई भन्दा फरक गुण वीच परप्रजनन गर्नुपर्दछ । दुर्ई दुर्ई फरक गुणवीच गरिने परप्रजननलाई डाइहाइव्रीड क्रस र दुर्ईभन्दा बढी फरक गुणबीच गरिने क्रसलाई पोलीहाइव्रीड क्रस भनिन्छ । मेण्डलले स्वतन्त्र गुण प्रसारणको नियम पुष्टि गर्न डाइहाव्रिड क्रस गरेका थिए ।

uf]nf] k+x]nf] —9

uf]nf] xl/of] —3 9:3:3:1

rfp/LPsf] k+x]nf] —3

rfp/LPsf] xl/of] —1

T H Morgan ले मेण्डलको नियमको प्रयोग ड्रोसोफिला भन्ने झिँगामा गरेका थिए ।

 

परिवृति

यस संसारमा रहेका एउटै प्रजातीका जीवहरू बीचमा पनि केही न केही फरकपना रहेको हुन्छ । एउटै आमावावुवाट जन्मेका सन्ततीहरूमा पनि केहिन केही फरकपना पाइन्छ जसका कारण तिनीहरू एक अर्कामा फरक देखिन्छन , यसैलाई परिवृति भनिन्छ । परिवृतिलाई मूख्य दुई भागमा वाँड्न सकिन्छ ।

१. वंशाणुगत परिवृति : एक वंशवाट अर्को वंशमा वंशाणुवाट सर्दै गएको परिवृतिलाई वंशाणुगत परिवृत्ति भनिन्छ ।

२. वातावरणीय परिवृत्ति :वंशाणुगत रूपले एकैप्रकारका जीवहरू पनि फरक वातावरणमा हुर्कदै जाँदा देखिने विभिन्नतालाई वातावरणीय परिवृत्ति भनिन्छ।

उत्परिवर्तन

पूर्वजवाट सरेर नआएको तर नयाँ सन्ततीमा अकस्मात देखापर्ने नयाँ गुणलाई उत्परिवर्तन भनिन्छ । जस्तै : कुनै मानिसको हातको औँलाको संख्या वढी हुनु ।

DNA	RNA
·       DNA qmf]df]hf]ddf kfOG5 . ·       DNA df b'O{j6f TofGb|fx¿ x'G5g\ . ·       o;n] j+zf0f'ut u'0fx¿ ;fg{] sfd u5{ . ·       of] l8cS;L/fOjf]h ;'u/jf6 jg]sf] x'G5 . ·       o;df gfO6«f]hg a]; rf/ k|sf/sf x'G5g\ M ·       Adenine, Thymine, Guanine and Cytosine. ·       Adenine n] Thymine ;Fu / Guanine n] Cytonine ;Fu hf]8L agfpF5 .	·         ·       RNA d"Vo ;fO6f]KnfHddf kfOG5 . ·       RNA df Pp6f dfq TofGb«f x'G5 . ·       o;n] k|f]6Lg ;+Zn]if0fdf efu lnG5 . ·       of] /fOjf]h ;'u/jf6 jg]sf] x'G5 . ·       o;df gfO6«f]hg a]; rf/ k|sf/sf x'G5g\ M ·       gfO6«f]hg a];df Adenine, Guanine, Cytosine / Uracil x'G5 .

 नाइट्रोजन बेसको क्रम फरक फरक हुने भएकाले विभिन्न जातिका जीवहरु तथा एउटै जातिका जीवहरु बीचमा भिन्नता आउँछ ।

शोधपत्र/इन्टर्नशिप

 

 

नेपालमा बाल न्याय प्रणाली

 

कानून (LLB तेस्रो वर्ष)

स्नातक स्तर को आंशिक पूर्ति को लागी पेश गरिएको

शोधपत्र(कानून ५२५)

 

 

प्रस्तुतकर्ता:

बहुमत सिँह बस्नेत

त्रि.वि दर्ता नम्बर:...

रोल नम्बरः-

सिम्बोल नम्बरः-

एलएलबी तेस्रो वर्षको परीक्षा

शोधपत्र/इन्टर्नशिप

 

 

पेस गरिएको:

त्रिभुवन विश्वविद्यालय

नेपाल ल क्याम्पस

कानून (LLB तेस्रो वर्ष)

काठमाडौं, नेपाल

फागुन २३ २०७८

 स्वीकृतीहरु

नेपालमा बाल न्याय प्रणाली शीर्षकको यो शोधपत्र/इन्टर्नशिप कानूनको स्नातक तह एलएलबी तेस्रो वर्ष (शोधपत्र/इन्टर्नशिप कानून 525) को आवश्यकताहरूको आंशिक पूर्तिमा तयार गरिएको छ ।

कुनै पनि अनुसन्धान कार्य कठिन र अपूर्ण दुवै हुन्छ । नेपालमा बाल न्याय प्रणाली मेसिनको भाषाजस्तो होइन, जुन एकजना अनुसन्धानकर्ताले फेला पार्छ र भविष्यमा पनि त्यस्तै हुन्छ । एउटा अनुसन्धानमा पाइने कारणहरू विश्वव्यापी नहुन सक्छन् । नयाँ विचार, विधि र मोडस अपरेन्डी खोज्न यो बारम्बार अनुसन्धानको विषय हो । बाल न्याय प्रणाली विश्वमा ज्वलन्त मुद्दा भएकोले, बाल न्याय प्रणालीका सबै पक्षहरू अध्ययन गर्नु एकदमै महत्त्वपूर्ण छ । विभिन्न बाधाहरूका कारण, अनुसन्धानकर्तालाई धेरै समस्याहरू हुन्छन्, जसले अनुसन्धान (वा अध्ययन) अपूर्ण बनाउँछ । उत्तरदाताहरूको पूर्वाग्रह, नमूनामा त्रुटि आदि अनुसन्धानलाई अपूर्ण बनाउनका केही कारणहरू हुन् । अध्ययन र प्रतिवेदन तयार गर्दा पर्याप्त ध्यान दिएको भएतापनि मेरो काममा थोरै त्रुटि हुन सक्छन् ।

सर्वप्रथम त मलाई इन्टर्नशिपको यो सुनौलो अवसर प्रदान गर्नुहुने नेपाल ल क्याम्पस काठमाडौंलाई हार्दिक धन्यवाद दिन चाहन्छु । अध्ययनको क्रममा मैले प्राप्त गरेको ज्ञानलाई व्यवहारिक रूपमा प्रयोग गर्न सक्षम भएको छु भन्ने विश्वास लिएकोमा मलाई बाल न्याय प्रणालीको बहुमूल्य विचार, सूचना र तथ्याङ्कहरू उपलब्ध गराएकोमा नेपाल ल क्याम्पस, काठमाडौंलाई हार्दिक धन्यवाद दिन चाहन्छु । अध्ययन क्षेत्र,

परियोजनाको तयारीमा मलाई पूर्ण सहयोग र मार्गदर्शन गर्नुहुने उपप्राध्यापक डा. रमेश पराजुलीलाई म हार्दिक धन्यवाद दिन चाहन्छु । क्षेत्रीय अध्ययनको क्रममा सहयोग र सुझावको लागि म मेरा सहकर्मीहरूप्रति पनि आभारी छु । अन्तमा, म यो अध्ययन पूरा गर्नको लागि प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा सहयोग गर्नुहुने सबैलाई धन्यवाद दिन चाहन्छु ।

 

 बहुमत सिँह बस्नेत

 

 

 

सामग्री

अध्याय - एक

अध्ययनको परिचय

१.२ समस्याको कथन

१.३ अध्ययनको उद्देश्य

१.४ अध्ययनको महत्व

१.५ अध्ययनका सीमाहरू

१.६ साहित्यको समीक्षा

१.७ पद्धति

१.८ अध्ययनको संगठन

अध्याय - दुई

किशोर न्याय प्रणालीको रूपरेखा

२.१ "किशोर" भनेको के हो?

२.२ किशोर न्यायको अर्थ र परिभाषा

२.३ किशोर न्यायको सिद्धान्त

२.४ किशोर न्याय प्रणालीको अर्थ र परिभाषा

२.५ छुट्टै बाल न्याय प्रणालीको महत्व

२.६ किशोर अपराध र वयस्क अपराध

२.७ किशोर न्याय प्रणाली र फौजदारी न्याय प्रणाली बीचको भिन्नता

अध्याय-तीन

किशोर अपराध  मा वैचारिक रूपरेखा

३.१ किशोर अपराध  मा अवधारणात्मक रूपरेखा

३.२ किशोर अपराधको कारण र प्रभावहरू

३.३ किशोर अपराधका प्रकार

३.४ किशोर अपराध र वयस्क अपराध  बीचको भिन्नता

अध्याय - चार

बाल न्याय प्रणालीको नेपाली कानुनी रूपरेखा

४.१ संवैधानिक प्रावधान

४.१.१ नेपालको संविधान २०७२

४.२ विधायिका प्रावधान

४.२.२ बालबालिका सम्बन्धी ऐन २०७५

४.२.३ बाल न्याय सम्पादन कार्यबिधी नियमावली २०७६

४.३ सम्बन्धित अन्य कानूनहरू

४.४ नेपालमा बाल न्याय प्रशासनको लागि प्रक्रियाहरु

    ४.४.१ अनुसन्धानको प्रक्रिया …………………………

     ४.४.२ अभियोजनको प्रक्रिया ……………………………………..

४.४.३ न्यायको प्रक्रिया (परीक्षण प्रक्रिया)

४.५ बाल न्यायको संस्थागत संयन्त्रको कार्यान्वयन

४.५.१ प्रमुख संयन्त्र

४.५.२ अन्य संयन्त्र

अध्याय - पाँच

बाल न्यायसँग सम्बन्धित आन्तरिक उपकरणहरू

५.१ बाध्यकारी अन्तर्राष्ट्रिय उपकरण

५.१.१ नागरिक तथा राजनीतिक अधिकारसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिज्ञापत्र-१९६६

५.१.२ बाल अधिकार सम्बन्धी महासन्धि १९८९

५.२ गैर बाध्यकारी अन्तर्राष्ट्रिय साधन

५.२.१ बाल न्याय प्रशासन को लागी संयुक्त राष्ट्र मानक न्यूनतम नियम (बेइजिङ नियम 1985)

५.२.२ बाल अपराधको रोकथामका लागि संयुक्त राष्ट्र दिशानिर्देशहरू (रियाद दिशानिर्देशहरू)

५.२.३ स्वतन्त्रताबाट वञ्चित किशोरहरूको संरक्षणका लागि संयुक्त राष्ट्र संघको नियम-१९९०

५.२.४ गैर-हिरासत उपायहरूको लागि संयुक्त राष्ट्र मानक न्यूनतम नियमहरू (टोकियो नियमहरू)

अध्याय - छैटौं

न्यायिक मनोवृत्ति र बाल अपराधीहरूको उपचार गर्ने प्रवृत्ति

६.१ बाल अदालतको अवधारणा

६.२ बाल अदालतको प्रकृति

६.३ बाल अदालत सेवाहरूको प्रशासन

६.४ बाल अदालतको संगठनात्मक संरचना

६.५ नेपालको सर्वोच्च अदालतको दृष्टिकोण र किशोर मुद्दा

अध्याय - सात

निष्कर्ष र सुझाव

७.१ निष्कर्ष

७.२ निष्कर्ष

७.३ सुझाव

बिब्लियोग्राफी

अध्याय - एक

अध्ययन को परिचय

१.१ सामान्य परिचय

दिनको सुरुवात उदाउँदो सूर्यको किरणले गर्दा, बच्चाले मानिसलाई देखाउँछ। बालबालिकालाई राष्ट्रको मेरुदण्ड मानिन्छ । बाल्यकाल मानव जीवनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र अत्यन्त संवेदनशील चरण हो जसमा आमाबाबु, अभिभावक, विद्यालय र राज्यबाट पनि माया स्नेह, मनोरञ्जन, उचित मार्गदर्शन र मैत्री वातावरण चाहिन्छ। तिनीहरू राष्ट्रको सर्वोच्च महत्त्वपूर्ण तर्कसंगत सम्पत्ति हुन्। बालबालिका मानव समाजका अभिन्न अंग हुन् । बालबालिकाको अभावमा हाम्रो समाजको अस्तित्वको कल्पना पनि गर्न सकिन्न । केटाकेटीहरूले परिपक्व दिमागको विकास गरेका छैनन्, उनीहरूसँग सही र गलत छुट्याउन सक्ने क्षमता कम छ, तिनीहरू पुरुषको कारण बुझ्न असमर्थ छन्।

निश्चित उमेरभन्दा कम उमेरका व्यक्तिलाई बाल न्यायको अवधारणा अन्तर्गत मानिन्छ किनभने तिनीहरू आफ्नो मानसिक विकासको प्रारम्भिक चरणमा छन्, वयस्कहरू जस्तै तिनीहरूको गलत कार्यको लागि जिम्मेवार हुन सक्दैन र हुन सक्दैन।

         किशोर न्याय प्रणालीको अवधारणा, सम्बन्ध र घटना फौजदारी कानून र अपराध विज्ञानको अवधारणासँग धेरै सम्बन्धित छ। मुख्य शब्द "किशोर" को अर्थ एक जवान व्यक्ति हो, न त वयस्क हुन धेरै उमेरको, शारीरिक वा मानसिक अपरिपक्व छ र कानून द्वारा तोकिएको उमेर भन्दा कम छ र "अपराध" शब्दले निषेध गरेको कार्यलाई जनाउँछ। समाज र कानून। त्यसैले सामान्य धारणामा बालबालिकाले गर्ने अपराधलाई बाल अपराध भनिन्छ तर यो कार्यमा पुरुषार्थको अभाव छ ।

          बाल अपराध भनेको बालबालिका वा युवा कानुनसँगको द्वन्द्व हो। किशोर न्याय प्रणाली एजेन्सीहरूको प्रणाली हो जुन किशोर अपराधीहरूलाई ह्यान्डल गर्न डिजाइन गरिएको हो। किशोर अपराधको समस्या विश्वमा गम्भीर विषय बनेको छ। किशोर, निस्सन्देह, सभ्य मानव समाजका स्तम्भहरू हुन्, तर तिनीहरूसँग जोडिएको अपराधले उनीहरूको जीवनलाई बर्बाद मात्र गर्दैन, समाजको उन्नति र समृद्धिलाई पनि बाधा पुर्‍याउँछ। न्यायपूर्ण समाज र राष्ट्रका लागि कानूनको पालना गर्नैपर्छ र कानूनको उलंघन गर्ने जोसुकैलाई दण्डित गरी शान्ति सुरक्षा र शान्ति कायम गर्नका लागि कानूनको कडाइका साथ पालना गरिनुपर्छ । त्यस्ता कार्यलाई कानुनको कठघरामा ल्याइएन भने त्यसबाट निस्कने सभ्य मानव सभ्यतामाथि नै खतरा हुन्छ । तसर्थ, यस उद्देश्यका लागि, किशोर र तिनीहरूको अपराधिक व्यवहारलाई कानुनी रूपमा ल्याउनुपर्छ, व्यवहार गर्नुपर्छ र परिभाषित गर्नुपर्छ।

रोमन म्याक्सिम, "actus non facit reum nisi mensitrea" भन्छ, जहाँ mens rea छैन त्यहाँ अपराध हुँदैन। फौजदारी कानूनका सिद्धान्तहरूले स्पष्ट रूपमा बताउँछ कि actus reus र mens रिया दुवैको उपस्थितिले कार्यलाई अपराध बनाउँछ । बालबालिकालाई "डली इन क्याप्याक्स" भनिन्छ जसको अर्थ बालबालिका अपराधको प्रकृति जान्न सक्षम छैनन् । केटाकेटीहरू आकारमा मात्रै फरक हुँदैनन्, अपराध गर्ने परिपक्वता, क्षमता र मानसिक अपरिपक्वता र अरूमा भर परेर पनि बाल्यकालका उत्कृष्ट विशेषताहरू हुन् भन्ने कुरा प्रमाणित भएको छ । यद्यपि, प्रायः बालबालिकाहरू शारीरिक र मानसिक अपरिपक्वताका कारण शोषण र दुर्व्यवहारको शिकार हुन्छन्

।

तसर्थ, किशोर न्याय प्रणाली वयस्क फौजदारी न्याय प्रणाली भन्दा फरक हुनुपर्छ, किनकि यो फौजदारी न्याय प्रणालीको भाग होइन। नाबालकले गरेको अपराधको अवस्थामा, त्यस विशेष बच्चामा पर्न सक्ने प्रभाव र परिणामहरूको बारेमा सोचेर सावधानीपूर्वक व्यवहार गर्नुपर्छ। बाल न्याय प्रणाली दण्डात्मक प्रणाली नभई न्यायपूर्ण र सभ्य मानव जातिको लक्ष्य प्राप्तिमा सहयोग पु¥याउने, विशेष किशोरलाई समाजमा पुनःस्थापना गर्न मद्दत गर्ने सुधारात्मक प्रणाली हुनुपर्छ ।

किशोर न्याय प्रणाली बालिकाहरूलाई अपराधको छायाबाट आफूलाई सार्न, पुन: प्राप्ति र स्तरोन्नति गर्न मद्दत गर्ने न्याय प्रणाली हो। यसमा यस्ता अपराधीहरूलाई अनुकूल र अभिभावकीय वातावरणमा ह्यान्डल गर्ने र उपचार गर्ने प्रक्रिया समावेश थियो।

बाल अधिकार र बाल न्याय प्रणालीको अवधारणा UDHR 1948 पछि विश्वव्यापी ब्यान्ड वैगनको रूपमा देखा पर्यो र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय महासन्धिहरू साथै बाल अधिकार र बाल न्याय प्रणालीमा विश्वव्यापी स्तर हासिल गर्न धेरै राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरू बनाइएका छन्। ICCPR 1966, ICESCR 1966, विशेष गरी CRC 1989, WPAY 1994 र 25 मे 2000 A.D मा CRC को वैकल्पिक प्रोटोकलले कानूनी ब्रह्माण्डमा बाल अधिकार र न्याय प्रणालीलाई थप ठाउँ दिएको छ।

ICCPR 1966, ICESCR 1966, CRC 1989 र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरू अनुमोदन गरेपछि नेपाल ती उपकरणहरूको पक्ष भएको छ र सन्धि ऐन, 1990' को अनुसार, राष्ट्रिय कानूनले विश्वव्यापी रूपमा स्थापित अन्तर्राष्ट्रिय कानून र उपकरणहरूसँग बाझिएको खण्डमा अमान्य हुनबाट बचाउँछ। विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय संयन्त्रहरू अनुमोदन र बाल ऐन, १९९२ लागू भए पनि बाल न्याय प्रणाली आजसम्म ज्वलन्त मुद्दा बनेको छ। त्यसयता नेपाल कानूनको कडाइका साथ कार्यान्वयनमा असफल भएको छ । त्यसैगरी बेइजिङ नियम १९८५, टोकियो नियम १९९०, रियाद गाइडलाइन्स, १९९० र अन्यले पनि नाबालिग र न्याय प्रणालीसम्बन्धी विशेष व्यवस्था गरेको छ। विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय महासन्धिहरूको पार्टी सदस्य भएर र बाल ऐन, १९९२ द्वारा नियमन भएको भए पनि नेपालले छुट्टै बाल अदालत स्थापना गर्न र प्रचलित कानूनको उचित कार्यान्वयन गर्न सकेको छैन, यद्यपि उनीहरूले नेपालमा त्यसो गर्न निर्देशन दिएका छन्।

नेपाली बाल न्याय प्रणालीलाई सुदृढ गर्ने उद्देश्यले नेपालले बाल न्याय (प्रक्रियात्मक) नियम, २०६३ लागू गरी विभिन्न नीति तर्जुमा गरेको, प्रहरी कार्यालयमा महिला तथा बालबालिका सेल स्थापना गरेको, भक्तपुरमा सुधार गृह स्थापना गरेको, सर्वोच्च अदालतले आदेश दिएर धेरै फैसला सुनाएको छ । बच्चाहरु प्रति आफ्नो दृष्टिकोण परिवर्तन गर्न विभिन्न अभिनेता। यसका लागि संविधान, २०७२ को निर्देशक सिद्धान्तले विशेष गरी बाल कल्याणलाई प्राथमिकताको नीतिको रूपमा तोकेको छ र राज्यले यसलाई ध्यानमा राखेको छ।

बाल न्याय बालअधिकारको विषय हो त्यसैले बालअधिकारको अर्थ योविना अधुरो रहन्छ । राज्यको प्रारम्भिक अवधारणा आमाबाबुको पैट्रियाको रूपमा वा उच्च अभिभावकको क्षमतामा बालबालिकाको हितको रक्षा गर्ने क्षमतामा युरोप, संयुक्त राज्य अमेरिका र इङ्गल्याण्डको औपनिवेशिक सम्पदा भएका देशहरूमा धेरै कानुनी प्रणालीहरूले विकास गरेको छ।

सर्वोच्च अदालतले हतकडी लगाउने प्रचलनलाई अनैतिक भन्दै भत्र्सना गर्दै बाल अपराधीलाई अदालत वा अन्यत्र प्रहरी नियन्त्रणमा रहेको अवस्थामा हातकडी लगाउन बाध्य पार्न परमादेश जारी गरेको छ । सर्वोच्च अदालतले किशोरसँग सम्बन्धित धेरै मुद्दाहरूमा न्याय प्रदान गर्न विशेष भूमिका खेलेको छ र आफ्नो असाधारण अधिकार क्षेत्रको प्रयोग गरेको छ। तर, सर्वोच्चको आदेशको बाबजुद पनि नाबालिगको हक र हित दिनप्रतिदिन कानूनसँग बाझिएको छ ।

सामान्यतया, किशोर भन्नाले कानूनले परिभाषित गरेको निश्चित उमेर मुनिको व्यक्तिलाई बालबालिका सम्झनु पर्छ । शब्द (बाल) बालिश, बालिश, नाबालिग, युवा व्यक्तिहरू किशोरका पर्यायवाची हुन् ।

सामान्यतया, किशोर भन्नाले कानूनले परिभाषित गरेको निश्चित उमेर मुनिको व्यक्तिलाई बालबालिका सम्झनु पर्छ। शब्द (बाल) बालिश, बालिश, नाबालिग, युवा व्यक्तिहरू किशोरका पर्यायवाची हुन्।

उदाहरणका लागि: भारतको जुभेनाइल जस्टिस एक्ट 1986 ले 'किशोर' शब्दलाई परिभाषित गरेको छ जसको अर्थ सोह्र वर्षको उमेर नपुगेको केटा वा अठार वर्षको उमेर नपुगेको केटी बुझिन्छ। यो व्यवस्थाले बालिका पहिचान गर्न केटा र केटीको उमेरलाई वर्गीकरण गरेको छ यो व्यवस्था सामाजिक परिस्थिति अनुसार संरक्षण दिने उपयुक्त उमेरमा गरिएको छ । बाल अधिनियम, 2048 ईसा पूर्व (1992) ले किशोरको सट्टा (बाल) शब्द प्रयोग गर्न रुचाएको छ। सोह्र वर्षभन्दा कम उमेरका प्रत्येक व्यक्तिलाई ‘बाल’ भन्ने शब्दलाई ऐनले परिभाषित गरेको छ ।

बाल न्यायलाई फौजदारी न्याय प्रणालीको शाखा नभई समग्र रूपमा न्यायको विशेष उप-प्रणाली मानिन्छ। बाल न्यायको मुख्य उद्देश्य बालबालिकाको पुनर्स्थापना र समाजमा पुन: एकीकरण हो। बाल अपराधको अवधारणालाई पनि फौजदारी कानूनको एक विषयको रूपमा लिइन्छ। किशोर अपराध अपराधको पूर्व शर्त हो। आजकल किशोरी अपराधलाई समाजको छुट्टै समस्याका रूपमा लिइन्छ।

1.2 समस्याको कथन

CRC, 1989 को अनुमोदन बाहेक, नेपालले अन्य धेरै अन्तर्राष्ट्रिय महासन्धिहरू, गैर-बाध्यकारी महासन्धिहरू र बाल अधिकारसम्बन्धी प्रस्तावहरूलाई पनि अनुमोदन गरेको छ। नाबालिगको हकहित र हितको रक्षाका लागि स्वदेशी तथा विश्व स्तरमा धेरै सम्मेलनहरु भए जसमा नेपालले पार्टी सदस्यको रुपमा प्रतिनिधित्व गरेको थियो ।

बाल अपराध र बाल न्याय विश्वव्यापी समाजको साझा समस्या र ज्वलन्त मुद्दा बनेको छ। यो नेपालको मात्र नभई नेपालीको सम्भाव्यताको दृष्टिले पनि गम्भीर समस्या हो, नेपालमा बाल कानुन र बाल न्याय प्रशासनमा तल उल्लेखित समस्याहरू फेला परेका छन् । निम्न समस्याहरूमा अनुसन्धान सञ्चालन गरिनेछ।

• आपराधिक दायित्वका लागि बालबालिकाको सोह्र वर्षको उमेर अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डसँग उपयुक्त र सुसंगत हुन्छ?

के बाल न्यायको कानुनी रूपरेखा नेपाली सन्दर्भमा प्रभावकारी रूपमा काम गरिरहेको छ?

के SC ले खेलेको भूमिका प्रभावकारी र नेपालमा बाल न्याय प्रणाली बलियो बनाउन पर्याप्त छ?

1.3 अध्ययनको उद्देश्य

यस अध्ययनले निम्न उद्देश्यहरू हासिल गर्न केन्द्रित छ।

• किशोर, किशोर अपराध र किशोर न्याय प्रणालीको वैचारिक रूपरेखा स्पष्ट गर्न।

• किशोर न्याय प्रणाली सम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डहरूको विश्लेषण गर्न।

• नेपाली कानुनी प्रावधानहरूको विश्लेषण गर्न र यसको प्रभावहरू जाँच्न र साथै विद्यमान समस्याहरूको समाधानको लागि।

१.४ अध्ययनको महत्व

नेपालको कानुनी इतिहासको सन्दर्भमा उदीयमान हुने सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण विषय बाल न्याय प्रणाली हो। बाल न्याय प्रणाली स्थापना गर्न धेरै चुनौतीहरू छन्। किशोर अपराधलाई उचित रूपमा सम्बोधन गरिएको छैन र उनीहरूका समस्याहरूलाई अझै राम्रो तरिकाले समाधान गरिएको छैन। यस अध्ययनले बालबालिकाको मानसिक र शारीरिक विकासका लागि अधिकार र हितको रक्षा गर्न मद्दत गर्नेछ। यसले सरकार र सम्बन्धित निकायलाई बाल अदालत स्थापना गर्न थप मद्दत गर्नेछ। यसबाहेक, यसले विद्यमान बाल न्याय प्रणालीको कमजोरी र बल पत्ता लगाउन केही अन्तरदृष्टि प्रदान गर्नेछ र यसलाई सुधार गर्न मद्दत गर्नेछ। मानव संसाधन, बाल अधिकार र बाल न्यायको ग्यारेन्टी गर्न यसको महत्वलाई थप सूचीबद्ध गर्न सकिन्छ। कानून परिमार्जन र परिमार्जन गर्न। यसबाहेक, यो अनुसन्धानकर्ता, अभियोजक, न्यायकर्ता, कानुन व्यवसायी, शिक्षक, विद्यार्थी, सामाजिक कार्यकर्ता र अन्य संस्थाहरू जस्तै एनजीओ, आईएनजीओ र समुदायमा आधारित सामाजिक संस्थाहरूका लागि उपयोगी हुनेछ। यद्यपि, अध्ययनले नेपालमा किशोर अपराध र यसको न्याय प्रणालीको कारण र प्रभावसँग सामना गर्नेछ।

1.5 अध्ययनका सीमाहरू

प्रत्येक कामलाई पूर्ण रूपमा पूरा गर्ने प्रयास गरिन्छ, यद्यपि, तिनीहरूमध्ये अधिकांशको आफ्नै सीमितताहरू छन्; एक अवधारणा को सम्पूर्ण आयाम एक काम द्वारा कभर गर्न सकिदैन। त्यसै गरी, यो अनुसन्धान पनि यो सीमा को नियम द्वारा बाध्य छ। यो अध्ययनले भरपर्दो तथ्याङ्क र साहित्यको उपलब्धतामा आधारित नेपालको सिद्धान्त र अभ्यासको रूपमा किशोर अपराध र न्यायमा बढी केन्द्रित भएको छ। अध्ययनले बाल न्याय क्षेत्रका केही राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय प्रवृत्तिहरू पनि समावेश गर्दछ।

L.L.B को आंशिक पूर्तिको लागि आधारभूत आवश्यकताहरू तयार गर्न यो अध्ययन सञ्चालन गरिनेछ। III वर्ष। यस अध्ययनले बाल न्यायको विषयवस्तुमा अदालतको प्रवृत्ति र बाल न्याय प्रणाली स्थापना गर्न नेपालमा बाल कानूनको प्रावधानमा आधारित छ।

1.6 साहित्यको समीक्षा

हामी ऐतिहासिक अकादमिक अध्ययनहरूलाई बेवास्ता गर्न सक्दैनौं जुन वर्तमान अध्ययनको लागि कोसेढुङ्गाहरू हुन् किनभने तिनीहरूले मलाई यस अध्ययनको जगको रूपमा सेवा गरे। इतिहासबाट पाठ सिक्न जरुरी छ । नेपाली परिप्रेक्ष्यमा बाल न्यायसम्बन्धी धेरै कम साहित्यहरू उपलब्ध छन्। यसको इतिहास त्यति लामो छैन र यस प्रकारको अभ्यास बरु नेपाली कानुनी प्रणालीमा अनुसन्धान अघि बढेको नयाँ विकास हो । यी मध्ये, केही बाल न्यायको स्थापनाको लागि महत्त्वपूर्ण छन् जुन यस पेपरलाई अन्तिम रूप दिन पछि लाग्नेछ।

"नेपालमा बाल अधिकार र न्याय" (२०१२), त्रिभुवन विश्वविद्यालय, कानून संकाय, फौजदारी कानून विषय समिति र नेपाल सरकार, महिला, बालबालिका तथा समाज कल्याण मन्त्रालय, केन्द्रीय बाल कल्याण बोर्ड द्वारा प्रकाशित। सेन्टर फर लिगल रिसर्च एन्ड रिसोर्स डेभलपमेन्ट (सीईएलआरआरडी) द्वारा प्रकाशित "नेपालमा बाल न्याय प्रणाली" (२०१०) यो एक व्यापक र अनुभवमूलक अनुसन्धान पुस्तक हो, यो पुस्तकले उक्त अध्ययनका नतिजाहरूलाई ध्यानाकर्षण गराउन सक्षम भएको उल्लेख गरेको छ। नेपालमा बाल न्यायको मुद्दामा राष्ट्र । अनुसन्धानले यो शोध प्रबन्ध तयार गर्न लाभान्वित भएको छ।

         काठमाडौं स्कूल अफ ल (केएसएल) द्वारा प्रकाशित "नेपालमा बाल न्याय प्रणाली" (२००३) यो पुस्तकले चित्रात्मक प्रतिनिधित्वका साथ बालबालिकाका अनुसन्धान मुद्दाहरूको संख्या उल्लेख गरेको छ तर यस पुस्तकमा अनुसन्धान, अख्तियार, सरकारी वकिलको आधारभूत अवधारणा समेटिएको छैन। कानूनसँग बाझिएका बालबालिकाहरूप्रति न्यायिक कर्तव्य, जुन किशोरको क्षेत्रमा सबैभन्दा आवश्यक छ।

          सेन्टर फर लिगल एण्ड रिसोर्स डेभलपमेन्ट काठमाडौं, नेपाल २०१० द्वारा प्रकाशित "नेपालमा बाल न्याय प्रणाली (२०१०) सम्बन्धी आधारभूत सर्वेक्षण। यो एक व्यापक र अनुभवमूलक अनुसन्धान पुस्तक हो, यो पुस्तकले त्यस अध्ययनका निष्कर्षहरू उल्लेख गरेको छ जसले गर्न सक्षम भएको थियो। नेपालमा बाल न्यायको विषयमा राष्ट्रको ध्यानाकर्षण गराए पनि महत्वपूर्ण विषयमा प्रशासन मौन छ, तर यो शोधपत्र तयार गर्न यो अनुसन्धानले फाइदा पुगेको छ ।

त्यसैगरी, एक शोधकर्ताको हैसियतमा मैले तीमध्ये केही प्रामाणिक पुस्तकहरू अध्ययन गरेको छु। केही निम्नानुसार छन्;

NJA "मानव अधिकार संसाधन सामग्री" (2066) द्वारा प्रकाशित पुस्तक जुन बाल न्यायसँग सम्बन्धित छ। यो बाल न्यायको विषयमा लेखहरूको संग्रह हो। यसले धेरै सिद्धान्त, संयन्त्र, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासहरू समेटेको छ। बाल न्यायको कुल ऐतिहासिक भाग कभर गरिएको छैन र केस आधार विवरण कभर गरिएको छैन।

"नेपालमा बाल अधिकार र न्याय (२०१२)", त्रिभुवन विश्वविद्यालय, कानून संकाय, फौजदारी कानून विषय समिति द्वारा प्रकाशित। यो पुस्तकले नेपालमा बालअधिकार र बाल न्याय प्रणालीको बारेमा धेरै स्पष्ट र पूर्ण विचार वर्णन गरेको छ। विशेष गरी, विभिन्न रचनात्मक लेखहरू छन् र धेरैजसो लेखहरू बाल न्यायसँग सम्बन्धित छन् तर तीमध्ये मुख्यतया किशोर अपराधको सिद्धान्त र कारणात्मक कारक हुन्, जसलाई प्रा डा रञ्जितभक्त प्रधानाङ्ग र बलरामप्रसाद राउतले लेखेका छन्।

किशोर सिलवालद्वारा लिखित बाल न्यायको अवधारणा र मोडेल, नेपालमा बाल अधिकार र बाल न्यायसम्बन्धी राष्ट्रिय कानूनी फ्रेमवर्क, जसलाई श्रीप्रकाश उप्रेती र नारायणप्रसाद सुवेदीले लेखेका छन्, कानुनसँग द्वन्द्व बाल अधिकारको संरक्षण, रोम थापाद्वारा लिखित अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी फ्रेमवर्क, ब्रजेश प्याकुरेलद्वारा लिखित बाल न्याय प्रक्रिया, न्यायिक प्रवृत्ति। आशिष अधिकारी र नारायण प्रसाद सुवेदीले लेखेका केही प्रमुख मुद्दाहरू र नेपालमा बाल अधिकार र बाल न्यायसम्बन्धी उत्कृष्ट अभ्यासहरू। विचलन, विचलित व्यवहार र किशोर अपराध लक्ष्मी प्रसाद मैनाली द्वारा लेखिएको छ। यी लेखहरूले बाल अपराध र बाल न्याय प्रणालीको प्रस्तुत सैद्धान्तिक र व्यावहारिक पक्ष, कानुनी प्रावधानहरू र प्रेरक विचारहरू सहित नेपालको न्यायिक अभ्यासहरूमा केन्द्रित छन्।

त्यसैगरी, एक शोधकर्ताको हैसियतमा मैले तीमध्ये केही प्रामाणिक पुस्तकहरू अध्ययन गरेको छु। केही निम्नानुसार छन्;

NJA "मानव अधिकार संसाधन सामग्री" (2066) द्वारा प्रकाशित पुस्तक जुन बाल न्यायसँग सम्बन्धित छ। यो बाल न्यायको विषयमा लेखहरूको संग्रह हो। यसले धेरै सिद्धान्त, संयन्त्र, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासहरू समेटेको छ। बाल न्यायको कुल ऐतिहासिक भाग कभर गरिएको छैन र केस आधार विवरण कभर गरिएको छैन।

मैले धेरै मूल्यवान अवधारणाहरू, विचारहरू, किशोर अपराध र न्याय प्रणालीको बारेमा जानकारीको प्रामाणिक स्रोत फेला पारे जुन मेरो इन्टर्नशिप विषयहरूसँग सम्बन्धित छ। यद्यपि, बाल समस्याहरू सम्बन्धी प्रत्येक लेखको विद्यमान समस्या समाधान गर्न उपयुक्त सुझाव दिनु राम्रो हुनेछ।

"नेपालमा बाल न्याय प्रणाली एक सिंहावलोकन" प्रा. किशोर सिलवाल द्वारा नेपाल कानून समीक्षा (2005) खण्डमा लेखिएको थियो। 18, नम्बर 1 र 2. यस लेखले नेपाली किशोर न्याय प्रणालीको धेरै राम्रो तरिकाले प्रक्रियात्मक ढाँचालाई समेट्छ। यद्यपि, यस लेख पछि, हाम्रो सन्दर्भमा किशोर न्यायको नयाँ कानुनी विकास भएको छ। मैले यस पत्रमा बाल न्याय प्रणालीको क्षेत्रमा कानुनी संरचनाको नयाँ विकासको खाडल भर्ने प्रयास गरेको छु।

न्यायदूत २०६७, खण्डमा लक्ष्मीप्रसाद मैनालीद्वारा लिखित "बाल न्यायसम्बन्धी नेपाली कानून एक सिंहावलोकन"। 190, नं। 4, र न्यायदूत (अंग्रेजी) विशेष अंक २०१२, खण्डमा डा. लक्ष्मी प्रसाद मैनाली द्वारा लिखित "बाल अपराध; एक दृश्य"। – ६, पृष्ठ – १९९, काठमाडौं, नेपाल बार एसोसिएसन । यी लेखहरूले बाल न्यायको अवधारणाको बारेमा धेरै राम्ररी व्याख्या गरेका छन् र यसले बाल न्याय प्रणालीलाई आगामी दिनहरूमा कसरी अझ राम्रो बनाउने भन्ने विचार समावेश नभए पनि किशोरको बारेमा स्पष्ट र पूर्ण विचार दिन्छ । यद्यपि, यी लेखहरूले मलाई किशोर अपराध र किशोर न्याय प्रणालीको ज्ञान र विचारहरू बढाउन धेरै मद्दत गर्यो ।

किशोर सिलवालद्वारा लिखित बाल न्यायको अवधारणा र मोडेल, नेपालमा बाल अधिकार र बाल न्यायसम्बन्धी राष्ट्रिय कानूनी फ्रेमवर्क, जसलाई श्रीप्रकाश उप्रेती र नारायणप्रसाद सुवेदीले लेखेका छन्, कानुनसँग द्वन्द्व बाल अधिकारको संरक्षण, रोम थापाद्वारा लिखित अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी फ्रेमवर्क, ब्रजेश प्याकुरेलद्वारा लिखित बाल न्याय प्रक्रिया, न्यायिक प्रवृत्ति। आशिष अधिकारी र नारायण प्रसाद सुवेदीले लेखेका केही प्रमुख मुद्दाहरू र नेपालमा बाल अधिकार र बाल न्यायसम्बन्धी उत्कृष्ट अभ्यासहरू  । विचलन, विचलित व्यवहार र किशोर अपराध लक्ष्मी प्रसाद मैनाली द्वारा लेखिएको छ। यी लेखहरूले बाल अपराध र बाल न्याय प्रणालीको प्रस्तुत सैद्धान्तिक र व्यावहारिक पक्ष, कानुनी प्रावधानहरू र प्रेरक विचारहरू सहित नेपालको न्यायिक अभ्यासहरूमा केन्द्रित छन् ।

मेरो तयारीको अवधिमा मैले नेपालको संबिधान २०७२, नागरिक संहिता, २०२०, आईसीसीपीआर १९६६, आईसीईएससीआर १९६६, बाल ऐन, १९९२, युनिसेफ, युनिसेफ, विभिन्न संस्थाका प्रतिवेदन जस्ता अन्य सान्दर्भिक साहित्यहरू अध्ययन गरेको छु । CIWIN, Save the Children र अन्य I/NGOs ।

१.७ पद्धति

यस अनुसन्धानलाई सैद्धान्तिक र तुलनात्मक अनुसन्धान पद्धति अपनाएको छ । व्यावहारिक पक्ष आवश्यकता अनुसार सञ्चालन गरिनेछ। जानकारीमूलक डाटा प्राथमिक र माध्यमिक दुवै विधिबाट सञ्चालन गरिनेछ। सूचनाका प्राथमिक स्रोतहरू अन्तर्राष्ट्रिय साधनहरू र विभिन्न राष्ट्रिय सान्दर्भिक ऐन, महासन्धि, संकल्प र न्यायिक निर्णयहरू हुन्, त्यसैगरी सूचनाका माध्यमिक स्रोतहरू पुस्तक, लेख, गोष्ठी रिपोर्ट, न्यायिक प्रतिवेदन, संस्थागत प्रतिवेदन र नेपाल कानून क्याम्पसको पुस्तकालय जस्ता विभिन्न स्रोतहरू हुन्। सर्वोच्च अदालतको पुस्तकालय, केन्द्रीय कानून पुस्तकालय र यहाँसम्म कि जर्नल र वेबसाइटहरू यस अनुसन्धानका महत्त्वपूर्ण सामग्री हुन्। एपीए उद्धरण विधि फुटनोटहरूमा प्रयोग गरिएको छ।

1.8 अध्ययन संगठन

यस अध्ययनलाई सात अध्यायहरूमा विभाजन गरिनेछ जसले यस इन्टर्नशिपमा सहयोग गर्नेछ।

अध्याय १. परिचय

यो अध्याय मूलतः किशोर को अवधारणा संग सम्बन्धित छ। यति मात्र होइन, यसले किशोरका सम्बन्धमा केही आधारभूत आधारभूत कुराहरू पनि समेट्छ। यसबाहेक, यस अध्ययनको यो अंशले यस अध्ययन रिपोर्टको फ्रेम लाइनलाई प्रोजेक्ट गर्दछ। समस्या पहिचान र उद्देश्यहरू पनि एउटै भागमा उल्लेख गरिएको छ।

अध्याय 2. किशोर न्याय प्रणालीमा वैचारिक रूपरेखा।

प्रतिवेदनको यस भागले किशोरलाई विभिन्न सन्दर्भमा कसरी परिभाषित गरिएको छ र उनीहरूलाई बालबालिकाको वर्गमा राख्नका लागि आधारभूत आवश्यकताहरू के के छन् भन्ने कुराको स्पष्ट चित्रण पनि गरिएको छ।

अध्याय 3. किशोर अपराध मा वैचारिक रूपरेखा।

यस अध्यायले किशोर अपराधको अवधारणालाई यसको कारण र प्रभावका साथै यसका प्रकारहरू चित्रण गर्दछ। यसबाहेक, किशोर अपराध र वयस्क अपराधहरू बीचको भिन्नता पनि चित्रण गरिएको छ।

अध्याय 4. बाल न्याय प्रणालीको नेपाली कानूनी रूपरेखा।

यस अध्ययनको यस भागमा बालबालिकाका लागि मूल रूपमा चिन्तन गर्ने संवैधानिक प्रावधानहरूका साथै नेपालको अन्य कानुनी पक्षहरू स्पष्ट रूपमा अध्ययन गरिएको छ।

अध्याय 5. बाल न्याय सम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरू।

नेपालको क्षितिजभन्दा बाहिर कसरी किशोरलाई मानिन्छ र कानूनले ती समूहहरूलाई कसरी सम्बोधन गर्दछ। यस भागमा विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाका कानुनहरूले त्यस्ता समूहहरूलाई कसरी परिभाषित र सहज बनाउँछन् भन्ने कुराको अध्ययन गरिएको छ।

अध्याय 6. न्यायिक मनोवृत्ति र किशोर अपराधहरूको उपचार गर्ने प्रवृत्तिहरू।

कानुनी निर्णयहरू र त्यस्ता व्यक्तिहरूको समूहलाई ठेगानाहरू यस अध्ययनको यस भागमा प्रस्तुत गरिएको छ

अध्याय 7. निष्कर्ष, निष्कर्ष र सुझावहरू।

यस अध्ययनको नतिजा र त्यस्ता लक्षित समूहलाई सहजीकरण गर्न र कानुनी ठेगानाको उत्तम माध्यम के हुन सक्छ न्याय दिन सुझाव यस भागमा समावेश गरिएको छ।

अध्याय - दुई

किशोर न्याय प्रणालीको रूपरेखा

2.1 "किशोर" भनेको के हो?

"किशोर" शब्दको अर्थ जवान हो, जुन ल्याटिन शब्द "जुभेनिस" बाट आएको हो। एक किशोर एक जवान व्यक्ति हो जो अझै वयस्क छैन। सामान्यतया १८ वर्ष उमेर नपुगेको व्यक्तिलाई फौजदारी न्याय प्रणालीले वयस्कको रूपमा व्यवहार गर्नुपर्छ। बालअधिकारसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय महासन्धिले बालअधिकारसम्बन्धी महासन्धिले बालबालिकालाई लागू हुने कानुनबमोजिम अठार वर्षभन्दा कम उमेरका प्रत्येक व्यक्तिलाई बालबहुल भनिएको छ । यस प्रावधान अनुसार प्रत्येक राज्यले किशोरको उमेर निर्धारण गर्नेछ। शारीरिक, मानसिक, विकास, शिक्षा र संस्कृतिमा एक राज्यदेखि अर्को राज्यमा फरक छ । १६ वर्ष मुनिका प्रत्येक मानिसलाई किशोर भनिन्छ । अठार वर्षको उमेर नपुगेको व्यक्तिलाई किशोर भनिन्छ । शिशु, अभिप्राय, किशोर, नाबालिग, बालक र युवा शब्दहरू किशोरको पर्यायवाची शब्द हुन्, “बालबालिकाहरू समाजको जीवन नशा हुन्, उनीहरू भावी राष्ट्रका खम्बा र निर्माणकर्ता हुन् र उनीहरू राष्ट्रिय व्यवहार प्रणालीका प्रतीकात्मक प्रतिनिधि पनि हुन्। "

किशोर शान्ति क्षेत्र र विश्वको सुन्दर सृष्टि हो। राष्ट्रिय भविष्य किशोरको गुणस्तरमा निर्भर गर्दछ। बाल्यकाल मानव जीवनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र अत्यन्त संवेदनशील चरण हो जसमा आमाबाबु, अभिभावक, विद्यालय र राज्यबाट पनि माया स्नेह, मनोरञ्जन, उचित मार्गदर्शन र मैत्री वातावरण चाहिन्छ। किशोरहरूले आफ्नो कार्यको नतिजा बुझ्न सक्दैनन्।

२.२ किशोर न्यायको अर्थ र परिभाषा

बाल न्यायले बालअधिकारसम्बन्धी विभिन्न मुद्दाहरूलाई समेट्छ। किशोर न्याय भनेको किशोरकिशोरीहरूलाई वयस्क भएपछि थप जवाफदेही र जिम्मेवार बनाउनको लागि व्यवस्थित प्रतिक्रिया हो। निखिल रोय र मेबेल वोङका अनुसार, "बाल न्याय भनेको कानूनसँग बाझिएका बालबालिकालाई व्यवहार गर्ने मात्र होइन, अपमानजनक व्यवहारको मूल कारण र त्यस्ता व्यवहारलाई रोक्नको लागि उपायहरूको बारेमा पनि हो, त्यसैले बाल न्यायको क्षेत्रमा काम गर्ने दुईवटा छन्। प्रमुख तारहरू: रोकथाम र संरक्षण।" रोकथामको उद्देश्य पहिलो स्थानमा बालबालिकाहरू कानूनसँग द्वन्द्वमा नआओस् र त्यसैले औपचारिक न्याय प्रणालीको सम्पर्कमा नआओस् भन्ने सुनिश्चित गर्नु हो। बालबालिकाको अपमानका कारणहरू व्यापक र जटिल छन् र गरिबी, दलाल घरहरू, शिक्षा र रोजगारीका अवसरहरूको अभाव साथीहरूको दबाब र अभिभावकको मार्गदर्शनको कमी समावेश छन्। यी कारणहरूलाई शिक्षा, गरिबी न्यूनीकरण सीप विकास र अभिभावकीय परामर्शका लागि कार्यक्रमहरू सहित सामाजिक र आर्थिक हस्तक्षेपको दायरासँग सम्बोधन गर्न आवश्यक छ।

बाल न्यायको अवधारणालाई असाधारण अवस्थाहरूमा किशोर अपराध र युवाहरूको समस्यालाई फौजदारी कानूनको परम्परागत प्रक्रियाको फ्रेमवर्क भित्र समाधान गर्न मिल्दैन भन्ने विश्वासबाट विभाजित गरिएको थियो, धेरै सामान्य बुझाइले हामी भन्न सक्छौं, न्याय निष्पक्ष उपचार हो। मान्छेहरुका। न्याय परिवर्तन गर्न सक्षम प्रोटिन चरित्र छ। किशोर न्याय युवा मानिसहरूको न्यायसँग सम्बन्धित छ। किशोर न्यायलाई सामान्यत: मानक फ्रेम वर्कको लाइनमा युवाहरूलाई उनीहरूको सामाजिक सम्बन्धलाई प्रवर्द्धन गर्न निष्पक्ष व्यवहार प्रदान गर्ने माध्यम र उपायहरूको रूपमा वर्णन गरिएको छ। यो समाजको कनिष्ठ जनसंख्यालाई समेट्ने सामाजिक नियन्त्रणको रूप हो; यो युवाहरूको हित र समाजको हितमा न्यायको प्रशासन हो।

२.२ किशोर न्यायको अर्थ र परिभाषा

गुस मार्टिनका अनुसार "बाल न्याय भनेको कानून अन्तर्गत युवाहरूलाई उचित ह्यान्डलिङ र व्यवहार गर्नु हो। यो एक दर्शन हो जसले युवाहरूलाई समस्यामा पर्दा उचित प्रक्रिया संरक्षणको अधिकारलाई मान्यता दिन्छ, र उनीहरूलाई किशोर न्यायको आवश्यकता पर्दा व्यक्तिगत सुरक्षा। प्रक्रिया भन्नाले कानून अन्तर्गत युवाहरूको निष्पक्ष प्रशासन सुनिश्चित गर्न स्थापना गरिएका विशिष्ट प्रक्रियाहरूलाई जनाउँछ। यी प्रक्रियाहरू सामान्य रूपमा न्याय प्रशासनको लागि डिजाइन गरिएका संस्थाहरू र विशेष गरी बाल न्याय प्रणालीमा भएका संस्थाहरू मिलेर बनेका हुन्छन्। सबै किशोरका लागि न्याय प्राप्त गर्ने तरिकाको रूपमा स्थापित प्रक्रियाहरू व्यवस्थित गर्न संगठित। यी संस्थाहरूमा पुलिस बाल अदालतहरू समावेश छन्। किशोर सुधार र समुदायमा आधारित एजेन्सीहरू र कार्यक्रमहरू। बाल न्यायको मुख्य उद्देश्य बाल पुनर्स्थापना र समाजमा पुन: एकीकरण हो। यसले कानुनसँग बाझिने बालबालिकासँगको व्यवहारलाई जनाउँछ। यसले कानुनी प्रणालीसँग बच्चासँग हुन सक्ने सबै अन्तरक्रियालाई पनि जनाउँछ।

2.3 किशोर न्यायको सिद्धान्त

बाल न्यायका प्रमुख सिद्धान्तहरू निम्नानुसार छन्:

• बालबालिकाको सर्वोत्कृष्ट हितको सिद्धान्त: बालबालिकाको सर्वोत्कृष्ट हित नै उनीहरूलाई असर गर्न सक्ने निर्णयहरू गर्नको लागि प्राथमिक चासोको विषय हुनुपर्छ, सबै वयस्कहरूले बालबालिकाको लागि जे राम्रो छ त्यही गर्नुपर्छ, वयस्कहरूले निर्णय गर्दा उनीहरूले आफ्ना निर्णयहरूले बालबालिकालाई कस्तो असर पार्छ भनेर सोच्नुपर्छ।

• parens patriae को सिद्धान्त: parens patriae को सिद्धान्त कल्याण सिद्धान्त को रूप मा पनि जानिन्छ। अभिभावकको रूपमा राज्य, एक कानुनी सिद्धान्त जसमा राज्यले अभिभावकको भूमिका खेल्छ, राज्यले बाल अदालतको न्यायाधीश मार्फत काम गर्ने, आमाबाबुले आफ्ना छोराछोरीलाई नियन्त्रण गर्न असक्षम मानिएको अवस्थामा किशोरका लागि अभिभावकको भूमिकामा काम गर्न सक्छ, अलग बाल अदालत, अलग प्रक्रिया, सुधार प्रोग्रामर, प्रोबेशन।

बाल न्यायको अवधारणालाई असाधारण अवस्थाहरूमा किशोर अपराध र युवाहरूको समस्यालाई फौजदारी कानूनको परम्परागत प्रक्रियाको फ्रेमवर्क भित्र समाधान गर्न मिल्दैन भन्ने विश्वासबाट विभाजित गरिएको थियो, धेरै सामान्य बुझाइले हामी भन्न सक्छौं, न्याय निष्पक्ष उपचार हो। मान्छेहरुका। न्याय परिवर्तन गर्न सक्षम प्रोटिन चरित्र छ। किशोर न्याय युवा मानिसहरूको न्यायसँग सम्बन्धित छ। किशोर न्यायलाई सामान्यत: मानक फ्रेम वर्कको लाइनमा युवाहरूलाई उनीहरूको सामाजिक सम्बन्धलाई प्रवर्द्धन गर्न निष्पक्ष व्यवहार प्रदान गर्ने माध्यम र उपायहरूको रूपमा वर्णन गरिएको छ। यो समाजको कनिष्ठ जनसंख्यालाई समेट्ने सामाजिक नियन्त्रणको रूप हो; यो युवाहरूको हित र समाजको हितमा न्यायको प्रशासन हो।

निर्दोषताको अनुमानको सिद्धान्त: कानूनसँग द्वन्द्वमा परेको किशोरलाई तोकिएको उमेरसम्मको कुनै पनि आपराधिक उद्देश्यको लागि निर्दोष मानिन्छ। निर्दोषताको अनुमानका आधारभूत घटकहरू हुन् (i) निर्दोषताको उमेर (ii) निर्दोषताको प्रक्रियागत सुरक्षा (iii) कानूनी सहायता।

• मर्यादा र मूल्यको सिद्धान्त: बालबालिकाको मर्यादा र मूल्यको भावनासँग मेल खाने व्यवहार किशोर न्यायको आधारभूत सिद्धान्त हो। कानून प्रवर्तन एजेन्सीहरूसँगको पहिलो सम्पर्कदेखि बच्चासँग व्यवहार गर्ने सबै उपायहरूको कार्यान्वयनसम्म बच्चासँग व्यवहार गर्ने सम्पूर्ण प्रक्रियामा यसलाई सम्मान र संरक्षण गर्नुपर्दछ।

सुनुवाइको अधिकारको सिद्धान्त: बाल न्याय प्रक्रियाको प्रत्येक चरणमा प्रत्येक बालबालिकाको आफ्नो रुचि प्रमाणित गर्ने सबै विषयमा आफ्नो विचार स्वतन्त्र रूपमा व्यक्त गर्ने अधिकारलाई पूर्ण रूपमा सम्मान गरिनेछ।

• गैर-भेदभावको सिद्धान्त (सीआरसीको धारा २(१)): कुनै पनि बालबालिकालाई कुनै पनि आधारमा अनुचित व्यवहार गर्नु हुँदैन, जुनसुकै जात, धर्म वा क्षमता, उनीहरूले जे सोच्छ वा भन्छन्, उनीहरू जुनसुकै परिवारबाट आएका हुन्। धनी हो कि गरिब, उनीहरुको संस्कृति के हो, केटा हो कि केटी, उनीहरुका अभिभावक के गर्छन्, कुन भाषा बोल्छन्, बालबालिका कहाँ बस्छन् ।

• पारिवारिक जिम्मेवारीका सिद्धान्तहरू: बच्चाहरूलाई हुर्काउने, हेरचाह, समर्थन र सुरक्षा प्रदान गर्ने प्राथमिक जिम्मेवारी जैविक आमाबाबुको हुनेछ। यद्यपि, असाधारण अवस्थामा यो जिम्मेवारी इच्छुक दत्तक वा पालनपोषण अभिभावकहरूलाई प्रदान गर्न सकिन्छ।

• सुरक्षाको सिद्धान्त: सबै चरणहरूमा, प्रारम्भिक सम्पर्क देखि यस्तो समय सम्म एक किशोर हेरचाह र सुरक्षा संग सम्पर्क मा रहन्छ।

• स्वदेश फिर्ता र पुनर्स्थापनाको सिद्धान्त: प्रत्येक किशोरलाई आफ्नो परिवारसँग पुनर्मिलन गर्ने र आपराधिक कार्यहरूबाट आउनुअघि त्यस्ता किशोरहरूले आनन्द उठाएको सामाजिक-आर्थिक र सांस्कृतिक हैसियतमा पुनर्स्थापित गर्ने अधिकार छ।

2.4 किशोर न्याय प्रणालीको अर्थ र परिभाषा

बाल न्याय भन्नाले कानुन, मापदण्ड र मापदण्डको कार्यविधि, संयन्त्र र प्रावधान, विशेष गरी कानूनसँग बाझिएका बालबालिकाका लागि लागू हुने संस्था र निकायलाई बुझाउँछ। यी फौजदारी संहितामा छुट्टै बाल न्याय प्रणाली भित्र आवश्यक छैन, उदाहरणका लागि, नाबालिगका लागि विशेष प्रावधान हुन सक्छ। परम्परागत रूपमा, बाल न्याय प्रणालीलाई फौजदारी न्याय प्रणालीको एक अनिवार्य र अभिन्न अंगको रूपमा लिइन्छ तर आधुनिक अवधारणामा यसलाई न्याय प्रणालीको छुट्टै शाखाको रूपमा लिइन्छ। बाल न्याय प्रणालीको लक्ष्य वयस्क फौजदारी अदालतको विनाशकारी सजायबाट किशोरहरूलाई हटाउनु र व्यक्तिगत किशोरहरूको आवश्यकतामा आधारित पुनर्स्थापनालाई प्रोत्साहित गर्नु हो। कानूनसँग द्वन्द्वमा परेका बालबालिकाको संरक्षण र पुनर्स्थापना गर्न संयुक्त राज्य अमेरिकामा करिब ११२ वर्षअघि छुट्टै बाल न्याय प्रणाली स्थापना भएको थियो। किशोर न्याय प्रणालीको अवधारणा हालै सन् १८९९ मा सुरु भएको हो। पहिलो बाल अदालत सन् १८९९ मा स्थापना भएको थियो। अमेरिकाको शिकागो सहरले किशोरलाई वयस्क अपराधीभन्दा फरक व्यवहार गर्न थाल्यो।

बाल न्याय प्रणाली कानुनसँग बाझिने बालबालिकाको पुनर्स्थापनाका लागि बनाइएको न्याय प्रणालीभन्दा फरक छ । बाल न्याय प्रणालीका धेरै पक्षहरू छन्, यसमा संलग्न व्यक्तिहरू, तरिका, उनीहरूले काम गर्ने तरिका, कार्यविधि, भौतिक र अन्य सुविधाहरू। उदाहरणका लागि, यो प्रहरीले बालबालिकालाई गिरफ्तार गर्ने वा सोधपुछ गर्ने तरिका, वकिल र अभियोजकहरूको मनोवृत्ति, न्यायाधीशहरूले दोषी वा सजायको बारेमा निर्णय गर्ने तरिका, कारागारका कर्मचारीहरूले गर्ने व्यवहार, हिरासतमा जीवन बिताउने शैक्षिक, मनोरञ्जन र सुरक्षा अवस्थाहरू बारे हो। पुनर्स्थापना र पुन: एकीकरणका लागि सुविधाहरू र कार्यक्रमहरू। यो बाल न्याय प्रणालीको मुख्य अंग हो।

चित्रः किशोर न्याय प्रणालीका आवश्यकताहरु

Psychologist

Component of Juvenile Justice System

Police

Public Prosecutor

Social Workers

Juvenile Court

Defense lawyer

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

यसरी, बाल न्याय प्रणाली भनेको एजेन्सीहरूको प्रणाली हो जुन किशोर अपराधीहरूलाई ह्यान्डल गर्न डिजाइन गरिएको हो। यो बालबालिकाको उपचार हेरचाहको लागि डिजाइन र सञ्चालन गरिएको अन्तरसम्बन्धित सामाजिक सेवा र फौजदारी न्याय एजेन्सीहरूको नेटवर्क हो। यो संस्थाहरू मिलेर बनेको छ जुन सबै किशोरहरूको लागि न्याय प्राप्त गर्ने तरिकाको रूपमा स्थापित प्रक्रियाहरू व्यवस्थित गर्न संगठित गरिएको छ। यी संस्थाहरूमा प्रहरी, बाल अदालत, बाल सुधार गृह र समुदायमा आधारित निकाय र कार्यक्रमहरू समावेश छन्।

२.५ छुट्टै बाल न्याय प्रणालीको महत्व

बाल न्याय प्रणालीले बालबालिकालाई निष्पक्ष र मर्यादापूर्वक व्यवहार गर्नुपर्छ। यदि उनीहरूलाई उपयुक्त मार्गदर्शन प्रदान गरियो भने उनीहरूलाई सजिलै सच्याउन सकिन्छ। किशोरका लागि विभिन्न उपचारको तर्कसंगतता निम्नानुसार छन्:

• बालबालिकाहरू सुधारको विषय हुन्।

• बालबालिकाले फरक तरिकाले कानून उल्लङ्घन गर्छन्।

केटाकेटीहरू वयस्कहरूको तुलनामा शारीरिक र मानसिक रूपमा अपरिपक्व हुन्छन्, उनीहरूमा क्षमता कम हुन्छ, सही र गलत छुट्याउन सक्ने पुरुषको कमी हुन्छ।

• बालबालिकाहरूले अपरिपक्व मानसिक अवस्था र क्षमता, नक्कल गरेर वा बल प्रयोग गरेर र तिनीहरूको कार्यको प्रकृति र परिणामको बारेमा ज्ञान नभएको कारणले कानूनको उल्लङ्घन गर्छन्। यदि उनीहरूलाई उपयुक्त मार्गदर्शन प्रदान गरियो भने, तिनीहरू सजिलै सच्याउन सकिन्छ।

• सही वा गलत जान्न असक्षमता। किशोरले आफूलाई नियन्त्रण गर्न सक्दैन।

• आपराधिक उद्देश्यको अनुपस्थिति, पुन: एकीकरणको सम्भावना।

• किशोर न्याय प्रणालीले अपराधीहरूलाई सजाय दिनुको सट्टा सुधार, पुनर्स्थापना र सामाजिकीकरण गर्न रुचाउँछ।

बाल न्याय प्रणालीले बालबालिकालाई निष्पक्ष र मर्यादाका साथ व्यवहार गर्नुपर्छ। किशोर न्याय प्रणालीले वयस्क मुद्दाहरू भन्दा पूर्ण रूपमा फरक तरिकाले मुद्दाहरू सम्हाल्छ।

• कानूनले बालिकाको लागि प्यारोलको सम्भावना बिना मृत्युदण्ड र आजीवन कारावास निषेध गर्दछ। यो कानूनसँग बाझिएको बच्चाको सुधार र पुनर्स्थापनासँग सम्बन्धित छ।

• वयस्कको तुलनामा बालबालिकालाई सजिलै पुनर्स्थापित गर्न सकिन्छ।

2.6 किशोर अपराध र वयस्क अपराध

किशोर अपराधलाई अपराधको प्रवेशद्वार मानिन्छ। किशोर र वयस्कको भिन्नता बालबालिकाको तुलनामा वयस्कहरूको तुलनामा कम परिपक्वतामा आधारित हुन्छ। बालबालिकाको आशयको स्तर वयस्कहरू जस्तै हुँदैन र वयस्कहरूको तुलनामा बालबालिकाहरूलाई सजिलै पुनर्स्थापित गर्न सकिन्छ। किशोर अपराधीलाई नियमन र नियन्त्रण गर्न विभिन्न उपचार संयन्त्र र संरचनाको विकास गरिएको छ। उमेर, आपराधिक गतिविधि र कार्यहरूको प्रकृतिको आधारमा किशोर अपराध र वयस्क अपराध बीच भिन्नताहरू छन्। किशोर अपराध र वयस्क अपराध बीचको भिन्नता तलको तालिकामा उल्लेख गरिएको छ।

किशोर अपराध र वयस्क अपराध बीचको भिन्नता

किशोर अपराध / वयस्क अपराध

• किशोर अपराधमा मेन्स रिया अनुपस्थित छ। मेन्स रिया वयस्क अपराधको एक महत्वपूर्ण तत्व हो।

• अपराध गर्ने किशोरलाई किशोर अपराधी भनिन्छ। अपराध गर्ने वयस्क व्यक्तिलाई अपराधी भनिन्छ।

• किशोर एक व्यक्ति हो जसले वयस्कको कानुनी उमेर पूरा गरेको छैन। वयस्क भनेको कानुनी रूपमा उमेर पुगेको व्यक्ति हो।

• delinquency शब्द ल्याटिन शब्द "delinquer जसको अर्थ छोड्नु" बाट आएको हो। अपराध शब्द "अपराध" शब्दबाट आएको हो जसको अर्थ "आरोप आरोप" वा "अपराध" हो।

• किशोर अपराध बाल न्याय प्रणाली द्वारा ह्यान्डल गरिन्छ। वयस्क अपराध फौजदारी न्याय प्रणाली द्वारा ह्यान्डल गरिन्छ।

• किशोरहरूमा सहि र गलत र सहीबाट गलत छुट्याउन सक्ने क्षमता वा क्षमता हुँदैन। वयस्कहरूमा यसको लागि क्षमता वा क्षमता छ।

• किशोरहरू शारीरिक र मानसिक विकास प्रक्रियामा छन्। वयस्कहरू शारीरिक र मानसिक रूपमा विकसित हुन्छन्।

• किशोरहरूले आफ्नो कार्यको प्रकृति र परिणामहरूको मूल्याङ्कन गर्न सक्दैनन्। वयस्कहरूले तिनीहरूको कार्यको प्रकृति र परिणामहरूको मूल्याङ्कन गर्न सक्छन्।

• किशोरहरूले आफूलाई नियन्त्रण गर्न सक्दैनन्। वयस्कहरूले आफूलाई नियन्त्रण गर्न सक्छन्।

• यो सरल र आदिम प्रकारको अपराध हो यो धेरै जटिल छ।

अध्याय-तीन

किशोर अपराध मा वैचारिक रूपरेखा

 

3.1 किशोर अपराधमा अवधारणात्मक रूपरेखा

किशोर अपराध भनेको जवान व्यक्तिको कुनै गलत कार्य हो जो अझै वयस्क नभएको र जो अपराधको लागि दोषी छ। किशोर भन्नाले वयस्क नभएको र कानून उल्लंघन गर्ने व्यक्तिलाई अपराध भनिन्छ। यदि एउटै काम एल्डरहरूले गरेको भए त्यो अपराध हुन सक्छ। समानार्थी वा किशोरको लागि काम भनेको बाल हो, किशोर अपराध भन्नाले नाबालिगले विशेष गरी अपराधिक रूपमा दण्डनीय हुने व्यवहार, यदि अभिनेता वयस्क भए तर त्यसको सट्टा सामान्यतया नाबालिगहरू सम्बन्धी विशेष कानूनद्वारा सजाय दिइने व्यवहार हो।

किशोर अपराध भनेको एक प्रकारको अपराध वा फौजदारी कानून वा नियमको उल्लङ्घन एक प्रकारको आपराधिक कार्य हो।

अपराध भनेको आपराधिक कानूनको उल्लंघन हो। यो कसैको कुनै पनि फौजदारी कानूनबाट बच्न हो .परिणामको रूपमा उनीहरूलाई जरिवाना वा जेलको रूपमा सजाय हुन सक्छ। केही प्रकारका अपराधहरू न त अधिकार वा सम्पत्तिको हिंसासँग सम्बन्धित छन् र शरीर र अन्य पक्षहरूको कम्प्याक्टको रूपमा पोस्ट गर्दैनन्। १६ वर्षभन्दा मुनिको बालबालिका वा १८ वर्षकी महिलाले कुनै पनि कानुन उल्लंघन गर्न सक्नेछ।

सामान्य विचारमा, किशोर अपराध भनेको बालबालिकाले आफू बस्ने समाजले अपेक्षा गरेको निश्चित दायित्व पूरा गर्न असफल हुनु हो। किशोर अपराधलाई बच्चाले ठूला जस्तै व्यवहार गर्न खोज्ने भनेर परिभाषित गरिएको छ। फौजदारी कानूनको उल्लङ्घन, चुरोट र रक्सी पिउने, विनाकारण विद्यालय छोड्ने, खराब व्यक्तिसँग सम्बन्ध राख्ने, मदिरा बेच्ने पसलको सहयोगी बन्ने लगायतका अनैतिक काम वा व्यवहार बालिकाबाट हुने गरेका छन् । किशोर अपराध र मालाडजस्टमेन्ट को अर्थ र प्रकृति को बारे मा विभिन्न विचार। कानूनी घटनामा कानून द्वारा किशोरहरू साना उमेरका व्यक्तिहरू हुन् ।बालबालिकाहरूका लागि विभिन्न कानुनी उमेर पट्टीहरू छन्। मानिसहरूको लागि गैर-अन्तर्राष्ट्रिय अपराध मानसिकताको उमेर पट्टी पनि विभिन्न देशहरूमा फरक छ; किशोरको अर्थ परिभाषित गर्न उमेर कारकले ठूलो भूमिका लिन्छ।

अपराधको क्षितिजमा विभिन्न विद्वानहरूको धेरै दलदलहरू छन्। बाल अपराधका विभिन्न अर्थहरू र उद्धरणहरू फौजदारी संहिताको उल्लङ्घनमा लागू हुन्छन् जुन बालबालिका, युवा किशोरावस्थाहरूमा अस्वीकृत व्यवहारका निश्चित ढाँचाहरू छन्।

एम.एस.रोबिन्सनले भनेका छन् कि बालबालिकाको काम किशोर अपराध हो जुन भीख माग्ने दुर्व्यवहार हो, बच्चाको खराब काम खराब नियत हो।"

नेपालका अपराधविद् हरिवंश त्रिपाठीका अनुसार ‘किशोरी अपराध भनेको निश्चित उमेर समूहका बालबालिकाले गर्ने समाज र राष्ट्रका लागि विकृति पैदा गर्ने खालको असामाजिक व्यवहार हो ।

समाजले निषेध गरेको बालबालिकाको आचरण बाल अपराध हो । समान तोडफोड, अपराध स्वीकृत आचरण मानदण्डहरू विरुद्ध हो। बाल अपराधमा पुरुष अपराधको अभाव छ ।पुरुष विना बालबालिकाले गरेको अपराध बाल अपराध हो ।

किशोर अपराधलाई परिभाषित गर्नु सजिलो काम होइन। बालबालिकाको लागि अपराध नभएको कुनै पनि गतिविधि वयस्कको लागि अपराध हुन सक्छ। उदाहरणका लागि, बालबालिकाहरूलाई अमेरिकामा रक्सी र धुम्रपान गर्न अनुमति छैन, किनकि यो उनीहरूको राष्ट्रिय कानून अनुसार अवैध छ। नेपालको मुलुकी संहिता, १९६३ ले उमेरको आधारमा बालबालिकालाई ८ देखि १६ वर्षसम्मको भएमा र नेपालको कानुनको उल्लंघन गरेमा उसलाई सजाय हुनसक्छ तर सीआरसीले १८ वर्षभन्दा कम उमेरका व्यक्तिलाई बालबालिकाको वर्गीकरण गरेको छ । एक किशोर हुन सक्छ .अधिकांश देशहरूले निर्धारण गरेका छन् कि 21 वर्ष भन्दा माथिको व्यक्ति वयस्क हुन सक्छ। नेपालमा आमाबाबुको मञ्जुरीविना विवाह गर्न केटा र केटीको उमेर २० वर्ष र अभिभावकको सहमतिमा १८ वर्षको हुनुपर्नेछ ।”

बाल ऐन १९९२ नेपालको बाल प्रणालीको मेरुदण्ड हो। तर बाल ऐन, १९९२ को प्रत्येक प्रावधान कार्यान्वयन हुन सकेको छैन ।

अन्त्यमा, बालबालिका ऐनले कल्याणकारी गृह र कल्याणकारी बोर्डको गठन र स्थापना गर्ने व्यवस्था गरेको छ तर त्यस्ता संस्थाबाट परित्याग तथा अपराधी बालबालिका लाभान्वित भएका छैनन् । प्रारम्भिक आपराधिक न्याय प्रणालीले एक नाबालिग अपराधी र वयस्क बीचको कुनै भेदलाई पहिचान गर्दैन। किशोरहरू समाजका सदस्य हुन्; तिनीहरू मानव जीवनको रचनात्मक चरणहरू हुन्। हामी तिनीहरूलाई राष्ट्रको निर्माण खण्डको रूपमा मान्छौं।

वास्तवमा केटाकेटीहरू नचिटिने माटो हुन्, हामीले उनीहरूलाई आफूले चाहेको बनाउन सक्छौं, र समाज र आमाबाबु उनीहरूका मार्गदर्शक हुन्। समाजको आवाजले सधैं किशोरकिशोरीको उज्यालो भविष्यका लागि उनीहरूको समस्या र समृद्धिको वकालत गर्छ। किशोर किशोरीहरू वयस्क अपराधी, पकेटर, हत्यारा, बलात्कारी, लागुऔषध प्रयोगकर्ता, लागुऔषध कारोबारीका सहयोगीका रूपमा संलग्न रहेको एक सर्वेक्षणले देखाएको छ ।

3.2 किशोर अपराधको कारण र प्रभावहरू

किशोर अपराधका कारणात्मक कारकहरू अन्य अपराधहरूको कारक कारकहरू जस्तै मिश्रित हुन्छन्। अपराधविद्, समाजशास्त्री र मनोवैज्ञानिकहरूले किशोर अपराधका विभिन्न कारणहरू औंल्याएका छन्।

किशोर अपराधको उत्पत्ति एउटै कारणले मात्र नभएर विभिन्न कारणले सम्बन्धित छ। विकसित र विकासोन्मुख देशहरूले यी समस्याहरू समान रूपमा सामना गरिरहेका छन्। घरको अस्वस्थ वातावरण, विद्यालयमा सञ्चार माध्यम र रंगको व्यावसायीकरणको यान्त्रिक व्यवस्थापन, सामाजिक र धार्मिक भेदभावपूर्ण नीति बाल अपराधका कारणहरू हुन्। छोराछोरीलाई राम्रो वा नराम्रो बनाउनका लागि आमाबुवाको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ। शिक्षक र अभिभावकले उनीहरूलाई राम्रो निर्देशन दिनुपर्छ।

अभिभावकले शिक्षकलाई बालबालिकाका सन्तानको सुधारका लागि सहयोग गर्नुपर्छ । गिलिन र गिलिन भन्छन् कि किशोर अपराधका पाँचवटा कारणहरू छन् जुन निम्नानुसार छन्।

भौतिक वातावरण

• बच्चाको मानसिक अवस्थाका विशेषताहरू

• वंशानुगत अवस्था

• आर्थिक अवस्था

• सामाजिक कारणहरू

D.S.S. श्रीवास्तवेले आफ्नो पुस्तक ‘क्रिमिनोलजी एन्ड क्रिमिनल ल’मा किशोर अपराधका विभिन्न कारणबारे उल्लेख गरेका छन्।

किशोरावस्था अस्थिरता

• असामान्य घर

• यौन भोग

• विद्यालय जीवनमा असफलता

• गरिबी

• अदम्य आवेग

• चलचित्रहरू

• संघिय प्रभाव

माथि उल्लेखित कारणहरु र केहि अन्य कारणहरु बाहेक:

व्यक्तिगत कारणहरू

•              शारीरिक

•              मनोवैज्ञानिक

A. भौतिक

- कमजोर स्वास्थ्य अवस्था

-असन्तुलित शारीरिक विकास

- तीव्र रोग

- शारीरिक

B. मनोवैज्ञानिक

- मानसिक अस्थिरता

- हीनताको भावना

- अहंकार भावना I

- निराशा

• किशोर अपराधका वातावरणीय कारणहरू;

• मद्यपान

• औषधि सेवन

• वेश्यावृत्ति

• जुआ

• सम्बन्धविच्छेद

• आमाबाबुद्वारा अस्वीकार गरिएका बच्चाहरू

• खराब छिमेकी वातावरण

विद्यालयको खराब वातावरण

• सुरक्षाको अभाव

• बाबु कैद भएमा बच्चा अपराधी हुन सक्छ

• व्यस्त अभिभावक

• खराब पारिवारिक छिमेक

किशोर अपराध को प्रभाव

• आर्थिक प्रभाव

• समाजशास्त्रीय प्रभाव

• सांस्कृतिक प्रभाव

• शिक्षा प्रभाव

३.३। किशोर अपराधका प्रकारहरू

• Gang Child Delinquency: यो त्यस्तो प्रकारको किशोर अपराध हो जसमा किशोर अपराधीहरूको रूपमा संलग्न हुने किशोरहरूको खेल समावेश हुन्छ।

• किशोर अपराधको जिज्ञासा: यस प्रकारको किशोर अपराध बालबालिकाले हतारमा गर्ने गर्दछन्। यदि तिनीहरूको समयमै उपचार भयो भने तिनीहरूमा सुधार हुन सक्छ।

• एकल किशोर अपराध: यस प्रकारको किशोर अपराध एक बच्चा द्वारा गरिन्छ।

• किशोर अपराधको नक्कल गर्नुहोस्: यो त्यस्तो प्रकारको किशोर अपराध हो जुन ठूलादेखि बच्चाहरूले अनुकरण गर्दछ।

• प्रभावकारी किशोर अपराध: यस प्रकारको अपराध प्रभावकारी अपराधीहरूको प्रभावबाट गरिन्छ, जस्तै कल गर्लहरूको बुद्धिमानी सङ्कलन, लागूऔषध ओसारपसार, आदि।

• दबाबको साथ किशोर अपराध: वातावरणीय दबाबले पनि यस प्रकारको किशोर अपराध सिर्जना गर्दछ।

३.४। किशोर अपराध र वयस्क अपराध बीचको भिन्नता

किशोर अपराध वयस्क अपराधको तुलनामा तुलनात्मक रूपमा कम गम्भीर आपराधिक गतिविधि हो। अपराध जटिल कुरा भएकाले अपराधीको कारण र प्रभाव पत्ता लगाउन सजिलो छैन। हामी अपराधी पत्ता लगाउन, उपचार र सुधार गर्न सफल नहुन सक्छौं। समाजको सामान्य धारणा छ, किशोर अपराधीहरूलाई सहानुभूति दिनुहोस् र उनीहरूलाई कठोर सजाय दिन सहमत छैनन्। उनीहरूलाई नियमन गरिएको छैन र वयस्कहरूले उनीहरूलाई आपराधिक अपराधहरूको लागि सिकार गर्न सक्छन्। धेरै वयस्कहरूले आफ्नो समूहमा किशोरहरूलाई आफ्नो अपराध साझेदारको रूपमा स्वीकार गर्छन्।

अध्याय - चार

बाल न्याय प्रणालीको नेपाली कानुनी रूपरेखा

 

प्रत्येक कानुनी प्रणालीको आफ्नै जन्मजात विशेषताहरू हुन सक्छन्। मुलुकी ऐन (देश संहिता) मा आधारित नेपालको मौलिक कानुनी प्रणालीमा हिन्दू कानुनी दर्शनको आदर्श सिद्धान्तको प्रभाव छ। नेपाली कानुनी प्रणाली बिस्तारै अङ्ग्रेजी कानुनी व्यवस्थातर्फ आकर्षित हुँदै गएको छ । ऐतिहासिक रूपमा नेपालको फौजदारी न्याय प्रणाली जिज्ञासु धारणामा स्थापित भएको थियो जसमा अभियुक्तले आफूमाथि लागेको आरोप झूटो हो भनी प्रमाणित गर्न आवश्यक थियो। CRC, 1989 जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरूको अनुमोदन हुनु अघि, नेपाली कानुनी प्रणाली वैचारिक बाल न्यायसँग परिचित थिएन। १८ वर्षअघि मात्र सुरु भएको छुट्टै बाल न्याय प्रणालीमा नेपालमा लामो समयदेखि अभ्यास छैन ।

सन् १९९० मा सीआरसीको अनुमोदनपछि नेपालले बालबालिकासम्बन्धी ऐन, २०४८ (२०५१/१/१ मा लागू भएको) लागू गर्‍यो। जसमा बाल न्याय प्रणालीको केही प्राथमिक अवधारणा ल्याइयो र बिस्तारै उत्पादनका लागि छुट्टै न्याय प्रणालीको नयाँ अवधारणा अपनाउन थालियो। अलग न्याय प्रणालीको अधिकार र हित। यस सम्बन्धमा नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय र व्यापक रूपमा स्वीकृत न्याय प्रणालीको अनुगमनको रूपमा विभिन्न कानुन बनाएर विभिन्न संविधानमा समावेश गरेको छ। लोकतन्त्र, शान्ति र प्रगतिका लागि ऐतिहासिक सङ्घर्ष र जनआन्दोलनपछि २०६३ सालमा नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ लाई विस्थापित गर्दै नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ जारी भएको थियो। नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ ले पहिलो पटक नागरिकको अधिकारलाई मान्यता दिएको थियो। बालबालिकालाई मौलिक अधिकारको रूपमा। कुनै पनि घरेलु देशको कानुनी प्रणालीले बालबालिका र किशोरकिशोरीलाई वयस्कभन्दा फरक स्थिति प्रदान गर्दछ। बालबालिका र युवाहरूलाई यी प्रणालीहरूमा समान रूपमा फौजदारी कानूनको उल्लङ्घनको लागि जवाफदेही बनाइँदैन।

4.1 संवैधानिक प्रावधानहरू

४.१.१ नेपालको संविधान, २०७२

नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ हाम्रो इतिहासमा बालअधिकार र बाल न्यायसम्बन्धी पहिलो संविधान हो; संविधानले भाग ३ मा नागरिकलाई धेरै मौलिक हकको प्रत्याभूति गरेको छ, धारा १२ देखि ३२ सम्म यस्ता हकहरू दिइएको छ। नागरिकका लागि प्रत्याभूति भएका अधिकारहरू बालअधिकारसँग पनि स्वतः सरोकार हुन्छन्। वास्तवमा धारा २२ ले बालअधिकारलाई समेटेको छ । नेपालको संविधानले बालबालिकाको हित र हितलाई मौलिक हकका रूपमा देहायबमोजिमको व्यवस्था गरेको छ ।

नेपालको नागरिक नेपालको भूभागमा फेला परेको र बाबुआमाको नाम नखुलेको प्रत्येक बालबालिकालाई बच्चाको बाबु वा आमा फेला नपरेसम्म नेपालको नागरिक मानिनेछ।

समानताको हक कानूनको अगाडि सबै नागरिक समान हुनेछन्। कुनै पनि व्यक्तिलाई कानूनको समान संरक्षणबाट वञ्चित गरिने छैन।

समानताको हक अन्तर्गतको विशेष व्यवस्थाले बालबालिकाको संरक्षण, सशक्तीकरण वा उन्नतिका लागि कानूनद्वारा विशेष व्यवस्था गर्न बाधा पुर्‍याएको मानिने छैन।

बाल अधिकार

प्रत्येक बालबालिकालाई आफ्नो पहिचान र नामको हक हुनुपर्छ, प्रत्येक बालबालिकालाई पालनपोषण, आधारभूत स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षाको अधिकार हुनुपर्छ।

• प्रत्येक बालबालिकालाई शारीरिक, मानसिक वा अन्य कुनै पनि प्रकारको शोषण विरुद्धको अधिकार हुनुपर्छ। त्यस्ता शोषणकारीलाई कानूनद्वारा दण्डनीय हुनेछ र त्यसरी व्यवहार गर्ने बालबालिकालाई कानूनले निर्धारण गरे बमोजिम क्षतिपूर्ति दिइनेछ।

असहाय, अनाथ, मानसिक रूपमा अपाङ्गता भएका, द्वन्द्वपीडित, विस्थापित र जोखिममा रहेका सडक बालबालिकालाई आफ्नो सुरक्षित भविष्यका लागि राज्यबाट विशेष व्यवस्था पाउने हक हुनुपर्छ। कुनै पनि नाबालिगलाई कुनै कारखाना, खानीमा काम गर्न वा यस्तै अन्य जोखिमपूर्ण काममा लगाउन वा सेना, प्रहरी वा द्वन्द्वमा प्रयोग गर्न पाइने छैन।

राज्यका प्रहरीहरूले बालबालिकाको संरक्षण र कल्याणका लागि सामाजिक सुरक्षाको विशेष व्यवस्था गर्ने नीति अवलम्बन गर्नेछन्।

यसरी संविधानको धारा ५० ले संवैधानिक उपचारको हकलाई मौलिक हकको रूपमा सुनिश्चित गरेको छ । धारा १२६ ले अदालतलाई संवैधानिक र कानुनी व्यवस्था र न्यायको मान्यता प्राप्त सिद्धान्त अनुसार न्याय दिने अधिकार दिएको छ र धारा १३३ ले न्याय प्रदान गर्न उपयुक्त रिट आदेश जारी गर्ने अधिकार नेपाल सर्वोच्च अदालतलाई दिएको छ । संविधानले बालअधिकारलाई मौलिक हकको रूपमा उल्लेख गरे पनि बाल न्यायको हकलाई मौलिक हकका रूपमा तोकेको छैन । तर, बच्चाको उमेर भने उल्लेख गरिएको छैन । अन्तरिम संविधान र नेपालको संविधानसभाबाट नयाँ संविधान बनाउने प्रक्रिया जारी छ । यो व्यवस्था गर्न संविधान संशोधन आवश्यक छ । त्यसका लागि परिमार्जन भएन भने आगामी संविधानले बाल न्याय अधिकारलाई बालबालिकाको मौलिक हकको रूपमा सुनिश्चित गर्नुपर्छ ।

4.2 विधायिका प्रावधानहरू

नेपालमा विशेष बाल न्याय ऐन छैन । विश्वका केही देशको आफ्नै विशेष बाल न्याय ऐन छ, उदाहरणका लागि भारतमा बाल न्याय ऐन, १९८६ छ, तर यहाँ। बालबालिका सम्बन्धी ऐन २०७५, बाल न्याय सम्पादन कार्यबिधी नियमावली २०७६ ले किशोरका आधारभूत प्रावधानहरूलाई समेट्छ

न्याय। अन्य धेरै प्रावधानहरू धेरै कानूनहरूमा छरिएका छन्।

४.२.२ बालबालिका सम्बन्धी ऐन, २०७५

बालबालिकाको अधिकारको सम्मान, संरक्षण, प्रवर्द्नन र परिपूलिन गरी बालबालिकाको सवोत्तम म हितमा काम गर्ने बालबालिका सम्बन्धी प्रचलित कानून

बाल अधिकार

3 बाँच्ने अधिकार:

4 नाम, राष्ट्रियता र पहिचानको अधिकार:

 

5. भेदभाव विरुद्धको अधिकार:

6. आमाबाबुसँग बस्न र भेट्ने अधिकार:

७. संरक्षणको अधिकार:

9. अभिव्यक्ति र सूचनाको स्वतन्त्रताको अधिकार:

१०. संगठन खोल्ने र शान्तिपूर्ण भेला हुने अधिकार:

11. गोपनीयताको अधिकार: (१) प्रत्येक बालबालिकालाई गोपनीयताको हक हुनेछ

उसको वा उनको शरीरको विषय, निवास, सम्पत्ति, कागजात, डाटा, पत्राचार

र चरित्र।

12. अपाङ्गता भएका बालबालिकाको विशेष अधिकार: (१) विशेष व्यवस्था गरिनेछ

अपाङ्गता भएका बालबालिकाका लागि तोकिएबमोजिम बनाइएको छ।

 

13. पोषण र स्वास्थ्यको अधिकार:।

14. खेलकुद, मनोरञ्जन र संस्कृतिको अधिकार:

15. शिक्षाको अधिकार:

 

४.३.४ अन्य सान्दर्भिक कानूनहरू

बालबालिकाको कल्याण, विकास, संरक्षण, सशक्तीकरण, उन्नति र हितका लागि अन्य धेरै ऐन र नियमहरू बनाइएका छन्। तिनीहरू पनि सान्दर्भिक सम्बन्धित छन्, किशोर न्याय प्रणालीसँग जस्तै:

• प्रहरी ऐन, २०१२ र यसको नियम २०४९।

• नेपाल नागरिकता ऐन, २०६३

• प्रमाण ऐन , २०३१

• लागूऔषध (नियन्त्रण) ऐन, २०३३

• श्रम ऐन, २०४८ यसको नियम, २०५०

• राज्य मामिला ऐन, २०४९ र यसको नियम, २०५५

• जिल्ला अदालत नियम, २०५२

• मानव बेचबिखन र यातायात (नियन्त्रण) ऐन, २०६४

• नेपाली बालबालिकालाई विदेशी नागरिकलाई दत्तक छोरा र छोरीका रूपमा ग्रहण गर्ने अवस्था र प्रक्रिया, २०६५

• घरेलु हिंसा (अपराध र सजाय) ऐन, २०६६

• प्रस्तावित मस्यौदा फौजदारी संहिता, २०५८/२०५९

4.4 नेपालमा बाल न्यायको प्रशासनको लागि प्रक्रियाहरू

बालबालिकालाई कुनै पनि प्रकारको अपराध गर्न अयोग्य मानिन्छ र उनीहरू कुनै सजायको योग्य छैनन्। कानूनसँग बाझिएको बच्चालाई कसैलाई हानि पुर्याउने नियत नभएको मानिन्छ। त्यसैले बाल न्याय प्रशासनको उद्देश्य पूर्वअवस्थित विचारलाई फरक परिप्रेक्ष्य दिनु हो। नेपालको फौजदारी न्याय प्रणालीको सिमानाभित्र वयस्कको मामलामा बालबालिकाको अनुसन्धान, अभियोग र निर्णय हुँदैन।

यो बुझेपछि सीआरसी र बेइजिङ नियमहरूले स्पष्ट रूपमा बालबालिकाहरूलाई उनीहरूको स्वतन्त्रताबाट अन्तिम उपायमा र छोटो अवधिको लागि मात्र वञ्चित गरिनुपर्ने प्रावधान राखेको छ, तर कानुनसँग द्वन्द्वमा परेका अधिकांश नेपाली बालबालिकाहरूसँग अर्को विकल्प छैन। अदालतमा औपचारिक आपराधिक न्याय प्रणालीको व्यस्त प्रक्रिया अन्तर्गत उनीहरूको मुद्दा पेश नभएसम्म हिरासतमा पर्खनुहोस्। बालबालिका ऐन अन्तर्गत न्याय प्रशासनको औपचारिक प्रक्रियाबाट बालबालिकालाई हटाउने कुनै संयन्त्र उपलब्ध छैन। प्रक्रियागत नेपाली बाल न्याय प्रणालीमा बालबालिकाको आपराधिक प्रक्रियामा संरक्षण गर्ने नियम, अभिभावकको उपस्थितिको नियम, न्यायिक हिरासतसम्बन्धी नियम, बालबालिकालाई छुट्टाउने नियम, उमेर पहिचानसम्बन्धी नियमहरू समावेश छन्।

यी विशेष प्रक्रियाहरू निम्न रूपमा उल्लेख गर्न सकिन्छ:

४.४.१ अनुसन्धानको प्रक्रिया

मूलतः, नेपालमा, राज्य मुद्दा ऐन, २०४९; राज्य मुद्दा नियम, २०५५; राष्ट्रिय संहिता (मुलुकी ऐन), २०२०; बाल ऐन, २०४८; किशोर न्याय (प्रक्रिया) नियम, 2063 प्रक्रियाहरु संग व्यवहार गर्न प्रमुख कानूनहरु हो। अपराध अनुसन्धानको बारेमा अनुसन्धान र प्रमाण संकलन गर्ने जिम्मेवारी प्रहरी अधिकारीहरूको हो। राज्य मुद्दा ऐन अनुसार सबै व्यक्तिले नजिकको प्रहरी कार्यालयमा अपराध रिपोर्ट गर्न आवश्यक छ। तिनीहरूले मुद्दा दर्ता पुस्तिकामा रेकर्ड गरिएको उजुरी पछि पहिलो सूचना रिपोर्ट (एफआईआर) पेश गर्ने प्रक्रियाहरू समावेश गर्दछ।

यदि संदिग्ध/पक्राउ परेको किशोरलाई विशेष प्रक्रियाहरू लागू गर्न आवश्यक छ। तार्किक रूपमा, गिरफ्तारी र तत्काल पछिका कार्यहरू, जस्तै थुन र सोधपुछ, अनुसन्धानको चरण हो जसमा किशोर शारीरिक वा मनोवैज्ञानिक भाग्य लगायत दुर्व्यवहारको शिकार हुन सक्छ।

अनुसन्धान पूरा गरेपछि प्रहरी अधिकारीले आफ्नो रायसहित सरकारी वकिलको कार्यालयमा प्रतिवेदन बुझाउनुपर्छ । यस प्रतिवेदनमा प्रहरी अधिकारीले किशोर दोषी पाइए वा नभएको अवस्थामा वा प्रमाण नपुगेको अवस्थामा मुद्दा अघि बढाउन नपर्ने गरी मुद्दा अघि बढाउने वा नपर्ने भन्ने कुरा प्रहरी अधिकारीले स्पष्ट रूपमा बताउनुपर्छ । सरकारी वकिलले मुद्दा चलाउन नपर्ने देखेमा किशोरलाई धरौटीमा रिहा गरी अन्तिम निर्णयका लागि माथिल्लो तहको अख्तियारमा पठाइनेछ।

नेपालमा बाल अपराध सम्बन्धी मुद्दाहरू सम्हाल्न छुट्टै प्रहरी प्रणाली छैन। किशोरका मामिला सम्बोधन गर्न विशेष प्रहरी नहुँदा पनि त्यही प्रहरीले वयस्कबाट हुने अपराधको अनुसन्धान गर्छ । मुख्यतया बाल अपराध अनुसन्धान गर्ने अधिकार छ। राज्य अपराध ऐन, (१९९३) र राज्य कसुर नियमावली, (१९९८) ले अपराध अनुसन्धान र अभियोजनको प्रक्रिया तोकेको छ। तर, बालिकाको हकमा बाल ऐन, १९९१ ले अनुसन्धान गर्न विशेष व्यवस्था गरेको छ भने बाल न्याय (कार्यविधि) नियमावली, २०६३ ले पनि बालिकाको अनुसन्धान गर्न छुट्टै प्रहरी इकाईको व्यवस्था गरेको छ। नेपालमा बाल न्याय प्रशासनको लागि निम्न विशेष नियमहरू लागू हुन्छन्।

अनुसन्धान गर्नको लागि किशोरहरूसँग व्यवहार गर्ने छुट्टै प्रहरी इकाई स्थापना गरिनेछ।

• प्रहरी कर्मचारीहरूले प्रहरी वर्दीको सट्टा क्याजुअल पोशाक लगाउनु पर्छ।

• किशोरलाई गिरफ्तार गर्दा आफ्नो परिचयपत्र पेश गर्नुपर्छ र आफ्नो परिचय दिनुपर्छ।

• प्रहरी एक किशोरलाई पक्राउ गर्नुको कारण स्पष्ट गर्न बाध्य छ।

• प्रहरी अभिभावक वा अन्य सम्बन्धित अभिभावकलाई किशोरले गरेको अपराधको बारेमा जानकारी दिन बाध्य छ।

• सम्भव भएमा सरजिमिन गर्दा आमाबाबु वा अभिभावकको अनुपस्थितिमा बच्चाको अभिभावक उपस्थित हुनुपर्छ।

• किशोरलाई हथकडी लगाउनु हुँदैन।

• एक नाबालिगलाई रातको समयमा एक घण्टा भन्दा बढी सोधपुछ गर्न पाइने छैन।

• कुनै अपराधको अभियुक्त वा अनुसन्धानको क्रममा हिरासतमा रहेको किशोरलाई बाल सुधार गृहमा पठाइनेछ।

• प्रत्येक चरणको सुनुवाइमा वकिलको उपस्थिति अनिवार्य गरिएको छ।

अनुसन्धानको क्रममा पूरा भएका कागजात र प्रमाणहरू सहितको अनुसन्धानको विस्तृत प्रतिवेदन प्राप्त भएपछि सरकारी वकिलहरूले मुद्दाका फाइलहरू अध्ययन गरी मुद्दा चलाउने वा नचलाउने निर्णय गर्छन् तर व्यवहारमा प्रायः हरेक मुद्दामा मुद्दा चलाइन्छ, जबकि उनीहरूलाई अधिकार प्रदान गर्ने प्रावधान छ। थप अनुसन्धान र थप प्रमाण पेश गर्न त्यसो गर्ने अभ्यास नगण्य छ। सरकारी वकिलले मुद्दा चलाउने निर्णय गरेपछि अभियोगपत्र तयार गरी निश्चित समयावधिमा अपराधसँग सम्बन्धित प्रमाणहरू संलग्न गरी सम्बन्धित जिल्ला अदालतमा पेश गर्नुपर्नेछ र बालकलाई न्यायिक हिरासतमा पनि पेश गर्नुपर्नेछ। आरोपपत्र निम्न विवरणहरू सहित खेती गर्नुपर्छ। जस्तै, विस्तृत, बालबालिकाको पहिचान। अभियुक्त बालक वा महिला भएमा आरोपपत्रमा नाम र व्यक्तिगत विवरण मात्र उल्लेख गर्नुपर्नेछ।

FIR को छोटो विवरण ।

• बच्चाले गरेको ऐनको विवरण।

• बच्चा विरुद्ध आरोप र सान्दर्भिक प्रमाणहरू।

• लागू कानून, अपराधको लागि खोजिएको सजाय।

• क्षतिपूर्तिको रकम, यदि यो पीडितलाई उपलब्ध गराउने हो र

• कानून द्वारा तोकिए बमोजिम बालबालिकाको सामाजिक अध्ययन प्रतिवेदन।

सरकारी वकिलद्वारा अभियोजन स्वतन्त्र रूपमा सञ्चालन हुन्छ। प्रहरी अनुसन्धान अधिकृतलाई कारवाहीमा 'बोल' छैन। अभियोग अभियोग पत्रको रूपमा हुन्छ। अभियोगपत्र पेस गरेपछि सरकारी वकिल र वकिलले त्यसको प्रतिलिपि अनुसन्धान अधिकृतका अभिभावक वा अभिभावकलाई पनि उपलब्ध गराउनु पर्नेछ । होइन, बाल अभियुक्तका लागि नेपालमा अभियोजनको विशेष व्यवस्था उपलब्ध छ, अभियुक्तहरूले आरोपपत्रको स्तम्भमा अभियुक्तको उमेर मात्रै उल्लेख गर्ने परम्परागत प्रणालीलाई पछ्याउँदै आएका छन् ।

.३ न्यायको प्रक्रिया (परीक्षण प्रक्रिया)

ट्रायलले वयस्क अभियुक्तको मामलामा लागू हुने प्रक्रियाहरू पछ्याउँछ। सामान्य नियमको रूपमा नेपालको सबै अदालतहरूमा मुद्दाको प्रक्रिया सार्वजनिक सुनुवाइको सिद्धान्तले आवश्यकता अनुसार जनताको लागि खुला र पहुँचयोग्य छ। नेपालको संविधान, २०७२ ले कुनै मुद्दाको लागि विशेष न्यायिक संस्थाको स्थापना नहुने व्यवस्था गरेको छ । तर विशेष मुद्दाको सुनुवाइका लागि विशेष अदालत स्थापना गर्न सकिने अदालतको संरचनालाई तीन तहमा वर्गीकरण गरिएको छ ।

सबैभन्दा माथिल्लो तहमा सर्वोच्च अदालत छ र त्यहाँ १६ पुनरावेदन अदालत र ७५ जिल्ला अदालत छन् र कानूनले पनि विशेष प्रकारका मुद्दाको सुनुवाइका लागि विशेष प्रकारको अदालत वा न्यायाधिकरण स्थापना गरेको छ।

जिल्ला अदालतमा स्थापित सबै बाल बेञ्चमा सामाजिक कार्यकर्ता र बाल विशेषज्ञ, मनोवैज्ञानिकहरू छैनन्; यस्ता बाल बेन्च २६ जिल्लामा मात्रै कार्यरत छन् । बाल न्याय समन्वय समितिको सचिवालयका अनुसार इलाम, झापा, मोरङ, सुनसरी, सप्तरी, उदयपुर, धनुषा, पर्सा, मकवानपुर, चितवन, काठमाडौं, ललितपुर, भक्तपुर, काभ्रे, कास्कीमा बाल विशेषज्ञ र समाजसेवी सम्मिलित बाल बेञ्च सक्रिय छन् । , स्याङ्जा, बाग्लुङ, पाल्पा, रुपन्देही, नवलपरासी, दाङ, बाँके, कैलाली, कञ्चनपुर, सुर्खेत र जुम्ला । अन्य जिल्ला अदालतमा जिल्ला अदालतमा किशोरका मुद्दाको सुनुवाइ र फैसला जिल्ला अदालतका न्यायाधीशसहितको बाल इजलासले गर्ने गरेको छ ।

त्यसैगरी, नेपाल सरकारले बाल अपराधीलाई छुट्टाछुट्टै उपचारका लागि ७५ जिल्ला इजलासमा बाल इजलास गठन गर्न तोकेको छ, नेपाल सरकारले २०५६ चैत २८ गते राजपत्र जारी गरी सबै जिल्लामा बाल इजलास स्थापना गरेको थियो। त्यसैगरी सर्वोच्च अदालतले कानुनविपरीत बालबालिकालाई कारबाही गर्न छुट्टै अदालत गठन गर्न नेपाल सरकारलाई निर्देशन दिएको भए पनि हालसम्म नेपाल सरकारले बाल न्याय (प्रक्रिया) नियमावली, २०६३ बनाएको छ । प्रत्येक जिल्ला अदालतमा जिल्ला न्यायाधीशका अतिरिक्त एकजना सामाजिक कार्यकर्ता, बाल विशेषज्ञ वा बाल मनोवैज्ञानिक सम्मिलित बाल इजलास गठन गर्ने व्यवस्था गरेको छ । तर हालसम्म २६ जिल्ला अदालतले बाल इजलासको अभ्यास गर्दै आएका छन् ।

बाल न्याय समन्वय समितिको सचिवालयका अनुसार इलाम, झापा, मोरङ, सुनसरी, सप्तरी, उदयपुर आदि जिल्लामा बाल विशेषज्ञ र समाजसेवी सम्मिलित बाल बेञ्च सक्रिय छन् ।

व्यवहारमा, अधिकांश अदालतहरू किशोर मुद्दाहरूको सुनुवाइको समयमा खुला छन्। यदि माथिका प्रावधानहरू ठीकसँग लागू गरियो भने बच्चालाई मुद्दामा राख्न र प्रक्रियामा उनीहरूको पूर्ण सहभागितालाई सहज बनाउन मद्दत गर्न सक्छ। एउटै कसुरमा एकभन्दा बढी अभियुक्त भएमा र एक वा एकभन्दा बढी अभियुक्त उमेर पुगिसकेमा जिल्ला अदालतको साधारण इजलासबाट मुद्दा चलाइनेछ । त्यसैगरी बाल सम्बन्धी ऐनले धरौटीको प्रस्तावमा प्रत्येक किशोरकिशोरीको हित र अधिकारको रक्षा गर्न विशेष व्यवस्था गरेको छ । मुद्दाको कारबाहीका क्रममा सरकारले वकिल नियुक्त गर्नेछ। सरकारी वकिलले मुद्दा अघि बढाउने र अदालतमा आरोपपत्र दायर गर्ने निर्णय गरेपछि किशोरको प्रतिनिधित्व नभएको खण्डमा अदालतको सुनुवाइ सुरु हुन्छ। मुद्दा दर्ता भएको 120 दिन भित्र निर्णय गरिसक्नुपर्छ।

४.४.२ अभियोजनको प्रक्रिया

अभियोजक प्रणाली बाल न्याय प्रणालीको एक महत्त्वपूर्ण घटक हो। नेपालमा राज्यका मुद्दाहरूको अन्तिम अभियोजन गर्ने अधिकार महान्यायाधिवक्तामा निहित छ। नेपालको अन्तरिम संविधान, २००७ को धारा १३५ ले सरकारको तर्फबाट कुनै मुद्दा चलाउने वा नगर्ने भन्ने अन्तिम निर्णय गर्ने अधिकार महान्यायाधिवक्तालाई दिएको छ। व्यवहारमा महान्यायाधिवक्ताको अभियोजनको अधिकार जिल्ला सरकारी वकिलहरूलाई प्रत्यायोजन गरिएको छ। सबै सरकारी वकिलहरू प्रमाण र अभिलेख सङ्कलन गर्न, अभियोग पत्र तयार गर्न र अभियोगको लागि सरकारको तर्फबाट अदालतमा प्रतिनिधित्व गर्न अनुसन्धान अधिकारीसँग प्रत्यक्ष रूपमा सम्बन्धित छन्।

अनुसन्धानको क्रममा पूरा भएका कागजात र प्रमाणहरू सहितको अनुसन्धानको विस्तृत प्रतिवेदन प्राप्त भएपछि सरकारी वकिलहरूले मुद्दाका फाइलहरू अध्ययन गरी मुद्दा चलाउने वा नचलाउने निर्णय गर्छन् तर व्यवहारमा प्रायः हरेक मुद्दामा मुद्दा चलाइन्छ, जबकि उनीहरूलाई अधिकार प्रदान गर्ने प्रावधान छ। थप अनुसन्धान र थप प्रमाण पेश गर्न त्यसो गर्ने अभ्यास नगण्य छ। सरकारी वकिलले मुद्दा चलाउने निर्णय गरेपछि अभियोगपत्र तयार गरी निश्चित समयावधिमा अपराधसँग सम्बन्धित प्रमाणहरू संलग्न गरी सम्बन्धित जिल्ला अदालतमा पेश गर्नुपर्नेछ र बालकलाई न्यायिक हिरासतमा पनि पेश गर्नुपर्नेछ। आरोपपत्र निम्न विवरणहरू सहित खेती गर्नुपर्छ। जस्तै, विस्तृत, बालबालिकाको पहिचान। अभियुक्त बालक वा महिला भएमा आरोपपत्रमा नाम र व्यक्तिगत विवरण मात्र उल्लेख गर्नुपर्नेछ।

FIR को छोटो विवरण।

• बच्चाले गरेको ऐनको विवरण।

• बच्चा विरुद्ध आरोप र सान्दर्भिक प्रमाणहरू।

• लागू कानून, अपराधको लागि खोजिएको सजाय।

• क्षतिपूर्तिको रकम, यदि यो पीडितलाई उपलब्ध गराउने हो र

• कानून द्वारा तोकिए बमोजिम बालबालिकाको सामाजिक अध्ययन प्रतिवेदन।

सरकारी वकिलद्वारा अभियोजन स्वतन्त्र रूपमा सञ्चालन हुन्छ। प्रहरी अनुसन्धान अधिकृतलाई कारवाहीमा 'बोल' छैन। अभियोग अभियोग पत्रको रूपमा हुन्छ। अभियोगपत्र पेस गरेपछि सरकारी वकिल र वकिलले त्यसको प्रतिलिपि अनुसन्धान अधिकृतका अभिभावक वा अभिभावकलाई पनि उपलब्ध गराउनु पर्नेछ । होइन, बाल अभियुक्तका लागि नेपालमा अभियोजनको विशेष व्यवस्था उपलब्ध छ, अभियुक्तहरूले आरोपपत्रको स्तम्भमा अभियुक्तको उमेर मात्रै उल्लेख गर्ने परम्परागत प्रणालीलाई पछ्याउँदै आएका छन् । किशोर अभियुक्तका लागि अभियोजनलाई फरक बनाउने एउटै तत्व हो कि सरकारी वकिलले बाल ऐनको दफा ११ को आवेदन आह्वान गर्दछ जसमा किशोरलाई सजाय आधाले घटाउन आवश्यक छ, यसरी अभियोजन प्रणाली बाल न्याय प्रणालीको एक महत्त्वपूर्ण घटक हो।

४.४.३ न्यायको प्रक्रिया (परीक्षण प्रक्रिया)

ट्रायलले वयस्क अभियुक्तको मामलामा लागू हुने प्रक्रियाहरू पछ्याउँछ। सामान्य नियमको रूपमा नेपालको सबै अदालतहरूमा मुद्दाको प्रक्रिया सार्वजनिक सुनुवाइको सिद्धान्तले आवश्यकता अनुसार जनताको लागि खुला र पहुँचयोग्य छ। नेपालको संविधान, २०७२ ले कुनै मुद्दाको लागि विशेष न्यायिक संस्थाको स्थापना नहुने व्यवस्था गरेको छ । तर विशेष मुद्दाको सुनुवाइका लागि विशेष अदालत स्थापना गर्न सकिने अदालतको संरचनालाई तीन तहमा वर्गीकरण गरिएको छ ।

सबैभन्दा माथिल्लो तहमा सर्वोच्च अदालत छ र त्यहाँ १६ पुनरावेदन अदालत र ७५ जिल्ला अदालत छन् र कानूनले पनि विशेष प्रकारका मुद्दाको सुनुवाइका लागि विशेष प्रकारको अदालत वा न्यायाधिकरण स्थापना गरेको छ।

जिल्ला अदालतमा स्थापित सबै बाल बेञ्चमा सामाजिक कार्यकर्ता र बाल विशेषज्ञ, मनोवैज्ञानिकहरू छैनन्; यस्ता बाल बेन्च २६ जिल्लामा मात्रै कार्यरत छन् । बाल न्याय समन्वय समितिको सचिवालयका अनुसार इलाम, झापा, मोरङ, सुनसरी, सप्तरी, उदयपुर, धनुषा, पर्सा, मकवानपुर, चितवन, काठमाडौं, ललितपुर, भक्तपुर, काभ्रे, कास्कीमा बाल विशेषज्ञ र समाजसेवी सम्मिलित बाल बेञ्च सक्रिय छन् । , स्याङ्जा, बाग्लुङ, पाल्पा, रुपन्देही, नवलपरासी, दाङ, बाँके, कैलाली, कञ्चनपुर, सुर्खेत र जुम्ला । अन्य जिल्ला अदालतमा जिल्ला अदालतमा किशोरका मुद्दाको सुनुवाइ र फैसला जिल्ला अदालतका न्यायाधीशसहितको बाल इजलासले गर्ने गरेको छ ।

४.५ बाल न्यायको संस्थागत संयन्त्र प्रवर्तन

४.५.१ प्रमुख संयन्त्रहरू

• नेपाल प्रहरी

कानुनसँग बाझिने बालबालिकाका लागि प्रहरी संगठन पहिलो सम्पर्क विन्दु हो । प्रहरी सङ्गठन प्रहरी ऐन, २०१२ र प्रहरी नियमावली २०४९ बमोजिम गठन भएको हो । प्रहरी संगठनले अनुसन्धान प्रक्रियाका साथै कानूनको कार्यान्वयनमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छ । नेपाल प्रहरीको नेतृत्व प्रहरी महानिरीक्षक (आईजीपी)ले गर्ने गरेका छन् । यो गृह मन्त्रालयको प्रत्यक्ष लाइन अफ कमाण्ड अन्तर्गत छ। यस संस्थाले प्रहरी ऐन, २०१२, राज्य मुद्धा ऐन, २०४९, बाल ऐन, २०४८, किशोर (कार्यविधि) नियमावली, २०६३ आदि मार्फत अख्तियार दिएको भए पनि बालबालिकासम्बन्धी मुद्दामा सामान्य केसहरूजस्तै अनुसन्धान गर्न नेपालमा छुट्टै संस्था छैन । बालबालिका सम्बन्धी मुद्दाको अनुसन्धान गर्ने जिम्मेवारी प्रहरीको हो । यद्यपि प्राथमिक अनुसन्धानको जिम्मेवारी प्रहरी कार्यालयमा नै छ ।

बाल न्याय प्रक्रिया नियमहरूले सबै प्रहरी कार्यालयहरूमा अनुसन्धान गर्न योग्य कर्मचारीसहितको छुट्टै प्रहरी इकाई स्थापना गर्ने व्यवस्था गरेको छ। किशोरका मुद्दाहरू र त्यस्ता एकाइहरू स्थापना नभएसम्म, त्यस्ता घटनाहरूको अनुसन्धान गर्न निश्चित प्रहरी कर्मचारीहरू खटाइन्छ। दुर्भाग्यवश, प्रहरी कार्यालयहरूमा अहिलेसम्म कुनै इकाई स्थापना भएको छैन। उनीहरुले केही जिल्ला प्रहरी कार्यालयमा बालमैत्री शाखा मात्र स्थापना गरेका छन् । तर, प्रहरी नायव महानिरीक्षकको नेतृत्वमा रहेको महिला तथा बालबालिका सेवा केन्द्र अन्तर्गतका सबै जिल्ला प्रहरी कार्यालयमा स्थापना हुनुपर्ने महिला तथा बालबालिका सेवा केन्द्रमार्फत बाल बालिका मुद्दामा लगानी गर्ने अभ्यास बढ्दै गएको छ । केही सेवा केन्द्रहरूले बालबालिकालाई विशेष सेवा प्रदान गर्न सफल भएका छन् र अनुसन्धान प्रक्रियाका क्रममा बालबालिकासँग राम्रो व्यवहार गरिरहेका छन् ।

• महान्यायाधिवक्ताको कार्यालय

महान्यायाधिवक्ता नेपाल सरकारका प्रमुख कानुनी सल्लाहकार र नेपालका मुख्य सरकारी वकिल हुन् । महान्यायाधिवक्तालाई नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ ले अभियोजनको एकमात्र अधिकार दिएको छ। राज्य पक्षको फौजदारी मुद्दा दायर गर्ने बारे अन्तिम निर्णय गर्ने अधिकार महाधिवक्तालाई छ। महान्यायाधिवक्ताले आफ्ना मातहतका नायव महान्यायाधिवक्ता, १६ वटा पुनरावेदन कार्यालयका सहन्यायाधिवक्ता र ७५ जिल्ला कार्यालयका जिल्ला न्यायधिवक्तालाई आफ्नो कामको कर्तव्य र अधिकार प्रत्यायोजन गर्ने । एजीको कार्यालयमा डेपुटी एजीको नेतृत्वमा महिला तथा बालबालिकाको विभाजन गरिएको छ । महिला र बालबालिका सम्बन्धी मुद्दाहरूको प्रभावकारी बहसको लागि अनुसन्धान गर्ने जिम्मेवारी महाशाखाले कुनै पनि पुनरावेदन र जिल्ला सरकारी वकिलको कार्यालयको आवश्यकता र अनुरोध अनुसार मोबाइल टोलीको रूपमा सहयोग पुर्‍याउँछ। त्यसैगरी बालबालिका सम्बन्धी मुद्दाको सफलता र असफलता अध्ययन गर्ने र सोही अनुसार कार्यक्रम तर्जुमा गर्ने जिम्मेवारी पनि महाशाखाको रहेको छ, त्यसैगरी नेपालको न्याय प्रणालीमा बाल न्यायसम्बन्धी विकसित भएका उत्कृष्ट अभ्यासहरूलाई आन्तरिक रूपमा आत्मसात गर्ने जिम्मेवारी पनि महाशाखाको रहेको छ ।

तर, पुनरावेदन र जिल्ला न्यायाधिवक्ताको कार्यालयमा किशोर मुद्दासम्बन्धी कुनै खास संयन्त्र छैन । बालसम्बन्धी ऐन, २०७५ र बाल न्याय (कार्यविधि) नियमावली, २०७६ ले बालिकासम्बन्धी मुद्दा चलाउने सम्बन्धमा विशेष र व्यापक रूपमा व्यवस्था गरेको छैन। सरकारी वकिलहरूको जिम्मेवारीहरू निर्देशन वा जानकारी प्रदान गर्ने हो। प्रमाण सङ्कलनका क्रममा प्रहरीबाट पक्राउ परेमा अनुसन्धान अधिकारीहरूले राय दिने, अभियुक्तको बयान लिने, मुद्दा चलाउने वा नगर्ने निर्णय गर्ने, तल्लो अदालतको निर्णयलाई उच्च अदालतमा पुनरावेदन गर्ने, अदालतमा आरोपपत्र दायर गर्ने, प्रमाण पेश गर्ने र मुद्दामा मिलापत्र गराउने र सरकारको निर्देशन अनुसार मुद्दा निकाल्ने । अभियोजन प्रक्रियामा सबै सरकारी वकिलको भूमिका महत्वपूर्ण रहँदै आएको छ । राज्य मुद्दा ऐन, प्रमाण ऐन र राष्ट्रिय संहिता अभियोजनका साथै बालबालिका ऐन, २०४८ र बाल न्याय (कार्यविधि) नियमावली, २०६३ सँग सम्बन्धित छन्। मितिसम्म एउटै प्रक्रिया पछ्याइए पनि संघीयतापछि फरक संयन्त्र हुनेछ। प्रणाली कार्यमा आउँछ।

• न्यायपालिका

न्यायपालिकाले बाल न्यायको नयाँ फ्रेममा नयाँ र महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाएको छ। नेपालको संविधान २०७२ ले नेपालमा अदालत तीन टायरमा रहने उल्लेख गरेको छ । सर्वोच्च अदालत जो न्यायपालिकाको सर्वोच्च निकाय हो, उच्च अदालत र जिल्ला अदालत र न्यायिक निकायले संविधानको अधीनमा रहेर काम गर्दछ। कानूनले विशेष प्रकारको मुद्दाको सुनुवाइको लागि विशेष प्रकारको अदालत वा न्यायाधिकरण पनि स्थापना गर्न सक्छ। तर नेपालमा दिवाणी र फौजदारी मुद्दाको सुनुवाइका लागि छुट्टाछुट्टै अदालत छैन । बालबालिका ऐन, २०४८ ले बाल अदालतको नयाँ अवधारणा पनि ल्याएको छ। तर, स्थापनाको प्रक्रियामा छ ।

सर्वोच्च अदालतलाई मातहतका अदालतहरूको निरीक्षण, सुपरिवेक्षण र आवश्यक निर्देशन दिने अधिकार छ। सर्वोच्च अदालत पनि अभिलेख अदालत हो र संविधान र अन्य कानुनको व्याख्या गर्ने अन्तिम अधिकार छ। सर्वोच्च अदालतको सामान्य र असाधारण अधिकार क्षेत्र छ। तर सर्वोच्च अदालतमा बालबालिका सम्बन्धी मुद्दाहरूलाई अन्तिम रूप दिनको लागि छुट्टै संयन्त्र वा कार्यविधि उपलब्ध छैन, त्यसैले यसले आफ्नो सामान्य र असाधारण अधिकार क्षेत्र अन्तर्गत किशोर मुद्दाहरूको फैसला गर्छ। सर्वोच्च अदालतले मुद्दा चलिरहेका बालबालिकालाई कारागारमा नभई बाल सुधार गृहमा राख्नुपर्छ भन्ने सिद्धान्त स्थापित गर्ने महत्वपूर्ण फैसला गर्दै बाल न्यायको प्रवर्द्धन र संरक्षणमा योगदान दिएको छ । बालबालिकालाई संघ बनाउन प्रतिबन्ध लगाइने छैन। बालबालिकालाई हथकडी लगाउनु हुँदैन।

जिल्ला अदालत र आफ्नो क्षेत्राधिकार अन्तर्गतका अन्य न्यायिक निकायको फैसलाविरुद्ध पुनरावेदन सुनुवाइ गर्ने अधिकार उच्च अदालतलाई छ । सर्वोच्च अदालतजस्तै उच्च अदालतहरूमा पनि बालिकासम्बन्धी मुद्दाहरू सुनुवाइ गर्न छुट्टै निकाय छैन। त्यसैगरी पुनरावेदन अदालतहरूमा यस्ता मुद्दाहरूको लागि छुट्टै प्रक्रिया छैन। पुनरावेदन अदालतहरूले बाल अदालत वा बाल बेंचको निर्णयमा पुनरावेदनहरू सुन्छन् र आफ्नो रिट क्षेत्राधिकार अन्तर्गतका बालबालिकाहरू सम्बन्धी मुद्दाहरू पनि सुन्न सक्छन्।

• महिला तथा बालबालिका मन्त्रालय

नेपाल सरकारले महिला तथा बालबालिका मन्त्रालयलाई छुट्टै मन्त्रालय बनाएको छ । यसले सरकारलाई प्रहरी बनाउँछ र बालबालिकाको ऐन, संस्था अख्तियार र संस्था आदिको व्यवस्था गर्छ। बालबालिकाको हक र हितलाई ध्यानमा राखी बालबालिकाको हक सम्बन्धी कार्य गर्न बाल संरक्षण महाशाखाको रूपमा एउटा विङको गठन गरेको छ ।

·                       बाल न्याय समन्वय समिति

बाल न्यायको उद्देश्य हासिल गर्न यस्ता निकायहरू बीचको समन्वय अति आवश्यक छ। बाल न्यायसँग सम्बन्धित विभिन्न निकायबीच समन्वय गर्न सन् २००६ मा नेपालमा बाल न्याय समन्वय समिति गठन गरिएको थियो । समितिमा नौ जना पदाधिकारी रहेका छन् । समितिको मुख्य काम कर्तव्य र अधिकार देहाय बमोजिम रहेको छ :-

बाल न्याय प्रणालीका लागि आवश्यक कानुन र नीतिहरू तर्जुमा गर्न सरकारलाई आवश्यक सुझाव र सल्लाह दिने।

• गैरसरकारी संस्था, INGOS, सरोकारवाला पक्षहरू बीच बाल न्याय कार्यक्रमको समन्वय गर्ने।

• क्षमता अभिवृद्धि कार्यक्रम आयोजना गर्ने ।

विश्वविद्यालयका लागि बाल न्याय पाठ्यक्रम विकास गर्ने।

• बाल कल्याण अधिकारीहरू

• केन्द्रीय र जिल्ला बाल कल्याण बोर्ड

बालअधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि सरकारले छुट्टै केन्द्र र जिल्ला बाल कल्याण बोर्ड गठन गर्नुपर्छ । यो बोर्डले बाल केन्द्रित दृष्टिकोणको महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ। यो बोर्डसँग योजनाको लागि स्वास्थ्य, सरसफाइ, शिक्षा, जन्म दर्ता जस्ता बाल अधिकारहरूको डेटा सङ्कलन गर्न उम्मेदवार छ। बोर्डले बालअधिकारको सुधारका लागि एनजीओ, आईएनजीओहरू बीच कार्यक्रम र योजना बनाउन र समन्वय गर्न सक्छ।

४.५.२ अन्य संयन्त्र

बालअधिकार र समाज कल्याणको क्षेत्रमा काम गर्ने अन्य संस्थाको योगदान बाल न्याय प्रणालीको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ।

• प्रमुख जिल्ला अधिकारी (अर्ध न्यायिक निकाय)

प्रमुख जिल्ला अधिकारी (CDO) को भूमिका जिल्लाको सम्पूर्ण प्रशासनको रेखदेख गर्ने हो जसलाई दिइएको विशेषाधिकारहरू कार्यकारी अधिकारको प्रयोगमा मात्र सीमित नभई अर्ध-न्यायिक पनि छन्। सार्वजनिक अपराध ऐन, २०२७ ले जिल्ला प्रशासन अधिकारीहरूलाई सार्वजनिक अपराधको आधारमा ल्याइएका मुद्दाहरू सुन्ने र निर्णय गर्ने अधिकार दिन्छ। सार्वजनिक अपराधहरूले सबै किशोर अपराधहरूको महत्त्वपूर्ण भाग प्रतिनिधित्व गर्दछ।

• राष्ट्रिय न्यायिक प्रतिष्ठान (NJA)

एकेडेमीको प्रमुख उद्देश्य न्यायपालिकामा कार्यरत जनशक्तिको क्षमता र व्यावसायिक सीप अभिवृद्धि गर्नु र कानुन र न्यायको क्षेत्रमा अध्ययन, अनुसन्धान सञ्चालन गर्नु हो । NJA को कार्यक्रम बाल न्याय सम्बन्धी न्यायिक प्रज्ञा प्रतिष्ठान25 परिषदले बनाएको नीति अनुसार चल्नेछ।

• राष्ट्रिय प्रहरी एकेडेमी

एकेडेमीको मुख्य उद्देश्य प्रहरीमा सक्षम जनशक्तिलाई शिक्षित गर्नु हो।

• शैक्षिक संस्थाहरू

त्रिभुवन विश्वविद्यालय (कानून संकाय), पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालय (कानून संकाय)।

अध्याय - पाँच

बाल न्यायसँग सम्बन्धित आन्तरिक उपकरणहरू

 

बालबालिकाहरू विश्वभर र अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा ध्यान केन्द्रित छन्, त्यसैले बालबालिकाको अधिकारको संरक्षणका साथै अपराध गतिविधिहरूमा उनीहरूको संलग्नताको लागि धेरै प्रयासहरू गरिएका छन् । राष्ट्रको भविष्य - बालबालिकाको गुणस्तरमा निर्भर गर्दछ। तिनीहरूले भोलिको संसारको प्रतिनिधित्व गर्छन् । यस उद्देश्यका लागि विभिन्न देशहरूले कानूनको प्रभावकारी संयन्त्रमार्फत न्यायिक र अन्य सुरक्षात्मक उपायहरू अपनाएका छन् ।

विभिन्न देशहरूले बालबालिकाका लागि राष्ट्रिय नीतिहरू निर्धारण गरेका छन् । नैतिक, सामाजिक र कानुनी दृष्टिकोणबाट बालबालिकाको करियर र हैसियतलाई माथि उठाउनु आजको आधारभूत आवश्यकताहरू मध्ये एक हो ।

बालबालिका सम्बन्धी कानुनहरू बालबालिकाको हक र हितको रक्षा गर्नका लागि प्रत्येक राज्यका लागि स्वाभाविक रूपमा आवश्यक हुन्छन्। बाल न्याय प्रणालीसँग सम्बन्धित अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरूलाई बाल न्याय प्रणालीसँग सम्बन्धित अन्तर्राष्ट्रिय कानून मानिन्छ।

UDHR, 1948 को धारा 1 मा भनिएको छ कि सबै मानवहरू स्वतन्त्र जन्मेका छन् र मर्यादा र अधिकारमा समान छन्।

त्यसैगरी ऐन, ५ ले अपमानजनक व्यवहार वा सजायमा कसैलाई पनि मानवीय क्रूरताको यातना दिन नपाइने उल्लेख गरेको छ ।

UDHR 1948 को घोषणा पछि बिस्तारै बाल अधिकार सुनिश्चित गरिएको छ। प्रत्येक राज्यले बालबालिकाको अधिकारको प्रावधानहरू समावेश गरेको छ। साथै, विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले आफ्नो संविधानमा बाल न्यायसम्बन्धी विभिन्न नियम र नियमहरू बनाएका छन्। नियम र नियमहरू ती देशहरूको लागि बाध्यकारी बल छन् जसले त्यो उपकरणलाई अनुमोदन गरेका छन् । त्यसैले देशमा बाल न्यायको स्थापना गर्न अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।

बाल न्यायसम्बन्धी सम्पूर्ण अन्तर्राष्ट्रिय औजारलाई प्रकृतिको आधारभूत आधारमा दुई भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ। यी बाध्यकारी र गैर-बाध्यकारी अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरू हुन्। यदि सरल तरिकामा तालिकाबद्ध गर्न सकिन्छ । गैर-बाध्यकारी वा नरम कानूनले अन्य सबै अन्तर-सरकारी कानुनी साधनहरू जस्तै घोषणा, दिशानिर्देश र नियमहरू गठन गर्दछ। अन्तर्राष्ट्रिय सन्धिहरू भएकाले, CRC र ICCPR कानूनी रूपमा बाध्यकारी छन् किनभने सन्धि ऐन। 1990 ले अन्तर्राष्ट्रिय सन्धि र महासन्धिहरूको सर्वोच्चतालाई मान्यता दिन्छ। घरेलु कानून बाध्यकारी अन्तर्राष्ट्रिय साधनसँग बाझिएको अवस्थामा, घरेलु कानूनले काम नगर्न सक्छ।

5.1 बाध्यकारी अन्तर्राष्ट्रिय उपकरण

बाध्यकारी अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरूको लागि, सन्धिहरू आवश्यक सामग्री हुन्। सन्धिहरूले राज्यका अधिकार र कर्तव्यहरू समावेश गर्दछ जुन ती राज्यहरूका लागि दायित्वहरू बोक्छ जसले आधिकारिक रूपमा तिनीहरूको सम्झौतालाई अनुमोदन वा तिनीहरूमा आरोहण गरेर सूचित गर्दछ जुन निम्नानुसार छन्।

5.1.1 नागरिक र राजनीतिक अधिकार सम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय अनुबन्ध-1966

यो प्रतिज्ञा मानव अधिकार सम्बन्धी विश्वका महान् छवटा महासन्धिहरूमध्ये एक हो। यसलाई 16 डिसेम्बर 1966 को महासभाको प्रस्ताव 2000 a (xxi) द्वारा हस्ताक्षर, अनुमोदन र सम्मिलनको लागि स्वीकृति र खोलिएको छ। यो मार्च 23, 1976 देखि लागू भएको छ। नेपालले 14 मई, 1991 मा यो सम्झौता अनुमोदन गर्यो। यो बाध्यकारी प्रावधान हो। सन् १९४८ को मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्रमा उल्लेखित नागरिक तथा राजनीतिक अधिकारको ग्यारेन्टी। यसमा एक प्रस्तावना, ६ भाग र ५३ धारा छन्। यस प्रतिज्ञाले मानव अधिकारका रूपमा धेरै नागरिक र राजनीतिक अधिकारहरू प्रदान गरेको छ। यसले नागरिक र राजनीतिक अधिकार 1966 मा अन्तर्राष्ट्रिय अनुबन्धको वैकल्पिक प्रोटोकल र मृत्युदण्डको उन्मूलन गर्ने उद्देश्यले नागरिक र राजनीतिक अधिकार सम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय अनुबन्ध, 1989 को दोस्रो प्रोटोकलको हकदार प्रक्रियात्मक गुनासो प्रणालीको लागि वैकल्पिक प्रोटोकलहरू घोषणा गर्न व्यवस्थित गरेको छ। नागरिक र राजनीतिक अधिकार, 1966 ले बालबालिका र बाल न्याय प्रणालीको सुरक्षा सम्बन्धी केही महत्त्वपूर्ण प्रावधानहरू उल्लेख गरेको छ जुन निम्नानुसार छन्:

• प्रत्येक मानिसलाई जीवनको निहित अधिकार छ। यो अधिकार कानून द्वारा संरक्षित हुनेछ। कसैलाई पनि मनमानी ढंगले उसको जीवनबाट वञ्चित गरिने छैन ।

• द्वारा गरेको अपराधको लागि मृत्युदण्डको सजाय दिइने छैन

• 18 वर्ष मुनिको व्यक्ति र गर्भवती महिलाहरु मा लगाइनु हुँदैन।

• प्रत्येक व्यक्तिलाई स्वतन्त्रता र व्यक्तिको समाजको अधिकार छ। कसैलाई पनि स्वेच्छाचारी गिरफ्तारी वा थुनामा राखिने छैन।

• अभियुक्त किशोर व्यक्ति। वयस्कहरूबाट अलग गरी न्यायको लागि सकेसम्म छिटो ल्याइनेछ।

• किशोर अपराधीहरूलाई वयस्कहरूबाट अलग गरिनेछ र तिनीहरूको उमेर र कानुनी स्थिति अनुसार उपयुक्त व्यवहार गरिनेछ।

• किशोर व्यक्तिहरूको हकमा, कार्यविधि यस्तो हुनुपर्छ जसले उनीहरूको उमेर र उनीहरूको पुनर्स्थापनालाई बढावा दिने वांछनीयतालाई ध्यानमा राख्नेछ।

• प्रत्येक बच्चालाई जन्मेपछि तुरुन्तै प्रतिरोध गरिनेछ र नाम राखिनेछ

• प्रत्येक बालबालिकालाई यस अनुबन्धद्वारा ग्यारेन्टी गरिएको राष्ट्रियता अधिकार प्राप्त गर्ने अधिकार छ।

५.१.२ बाल अधिकार सम्बन्धी महासन्धि १९८९

यो महासन्धि 2 नोभेम्बर 1989 को साधारण सभाको प्रस्ताव 44/25 द्वारा हस्ताक्षर, अनुमोदन र सम्मिलनको लागि ग्रहण गरिएको छ र नेपालले सेप्टेम्बर 14, 1990 मा यस महासन्धिलाई अनुमोदन गर्यो। समितिलाई आवधिक प्रतिवेदन बुझाउने दायित्व राज्य पक्षको हुन्छ । यस महासन्धिमा राज्य र व्यक्तिबाट गुनासो गर्ने व्यवस्था गरिएको छैन। यस महासन्धि अनुसार बालबालिका भन्नाले अठार वर्ष मुनिका प्रत्येक व्यक्तिलाई प्रचलित कानुन बमोजिम पहिले नै प्राप्त गरेको बालबालिकालाई जनाउँछ। सशस्त्र द्वन्द्वमा बालबालिकाको संलग्नतासम्बन्धी बालअधिकारसम्बन्धी महासन्धिको ऐच्छिक प्रोटोकल र बालबालिकाको बिक्रीमा बालअधिकारसम्बन्धी महासन्धिको ऐच्छिक प्रोटोकल गरी अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा दुईवटा ऐच्छिक प्रोटोकलहरू लागू गरिएका छन्।

कुनै पनि बालबालिकालाई यातना वा अन्य क्रूर अमानवीय वा अपमानजनक व्यवहार वा सजाय दिइने छैन। १८ वर्ष मुनिका व्यक्तिले गरेको कसुरमा मृत्युदण्ड वा रिहाइको सम्भावना नभई आजीवन कारावासको सजाय दिइने छैन। कुनै पनि बालबालिकालाई गैरकानूनी वा स्वेच्छाचारी रूपमा आफ्नो स्वतन्त्रताबाट वञ्चित गरिने छैन। बालबालिकाको गिरफ्तारी वा थुनामा राख्ने कार्य कानून अनुरूप हुनेछ र अन्तिम उपायको रूपमा र छोटो समयको उपयुक्त अवधिको लागि मात्र प्रयोग गरिनेछ।

आफ्नो स्वतन्त्रताबाट वञ्चित प्रत्येक बालबालिकालाई कानुनी र अन्य उपयुक्त सहायताको लागि तुरुन्त पहुँचको साथै अदालत वा तिनीहरूको सक्षम, स्वतन्त्र र निष्पक्ष अधिकारीहरू र उनीहरूको स्वतन्त्रताको अधिकारबाट वञ्चितको वैधानिकतालाई चुनौती दिने अधिकार हुनेछ। यस्तो कुनै पनि कार्यमा तुरुन्त निर्णय।

महासन्धिको धारा ४० ले बाल न्याय प्रणालीलाई प्रवर्द्धन गर्न राज्यको आपराधिक दायित्व दायित्वका लागि न्यूनतम उमेर तोक्न राज्यको बाल न्याय र प्रशासन दायित्वबारे पढेको छ। स्वेच्छाचारी गिरफ्तारी विरुद्धको सुरक्षा, न्यायिक कार्यवाहीलाई पुनर्स्थापित नगरी वैकल्पिक उपायहरू आदि।

यस महासन्धिले बालअधिकारको प्रत्याभूति र बाल न्यायको प्रत्याभूतिमा ठूलो योगदान पुर्‍याएको छ, यो सन्धि ऐन २०४७ बमोजिम नेपालको राष्ट्रिय कानूनको रूपमा बाध्यकारी छ।

5.2 गैर-बाध्यकारी अन्तर्राष्ट्रिय उपकरण

गैर-बाध्यकारी अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरू वा नरम कानूनले घोषणा, दिशानिर्देश, नियम, मानक र सिद्धान्तहरू जस्ता अन्य सबै अन्तरसरकारी कानुनी उपकरणहरू गठन गर्दछ। तिनीहरू बाध्यकारी नभए पनि तिनीहरूका अधिकारीहरू कानुनी भन्दा नैतिक क्षेत्रमा झुकाव छन्। यद्यपि, तिनीहरूले विश्वव्यापी अधिकार प्रदान गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको वैधता बोक्छन्। यी संयुक्त राष्ट्र महासभा जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय फोरममा अनुमोदित छन् तर तिनीहरूको कार्यान्वयनमा कुनै औपचारिक दायित्व छैन।

5.2.1 बाल न्याय प्रशासन को लागी संयुक्त राष्ट्र मानक न्यूनतम नियम (बेइजिङ नियम 1985)

यसलाई 29 नोभेम्बर 1985 को साधारण सभाको प्रस्ताव 40/33 द्वारा पारित बेइजिङ नियमहरू पनि मानिन्छ। नियमहरू छ भाग र तीस नियमहरू छन्। यी भाग र नियमहरूले बाल न्यायको प्रशासक सम्बन्धी व्यवस्था गरेको छ। तिनीहरूले किशोरहरूको व्यापक र रचनात्मक सामाजिक नीतिलाई बुझाउँछन्। उनीहरुले बाल अपराध र अपराध नियन्त्रणमा महत्वपूर्ण भूमिका रहेको औंल्याए । अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले सहभागिता जस्ता सामान्य मुद्दाहरू बाहेक सदस्य राष्ट्रहरूका लागि नमूनाको रूपमा काम गर्न सक्ने युवाहरूको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा महत्त्व राखेको थियो; विकास, शान्ति। मानव विकासको प्रारम्भिक चरणमा अपराधको रोकथाम र अपराधीहरूको उपचारको लागि शारीरिक, मानसिक र सामाजिक विकासको सन्दर्भमा विशेष मामला र सहयोग आवश्यक छ र कानुनी संरक्षण, शान्ति, स्वतन्त्रता, मर्यादा र सुरक्षाको अवस्थालाई विचार गर्दै विद्यमान राष्ट्रिय कानून, नीतिहरू। र अभ्यासहरूले बेइजिङ नियमहरूमा समावेश सिद्धान्तहरू लागू गर्न प्राविधिक योग्यताको आ-आफ्नो क्षेत्र भित्र आवश्यक पर्दछ। बेइजिङ नियमका केही विशेषताहरू।

बाल न्यायलाई प्रत्येक देशको राष्ट्रिय विकास प्रक्रियाको अभिन्न अंगको रूपमा, सबै किशोरहरूको लागि सामाजिक न्यायको बृहत् ढाँचाभित्र परिकल्पना गरिनेछ।

• न्यूनतम नियमहरू बाल अपराधीहरूलाई निष्पक्ष रूपमा लागू गरिनेछ, कुनै भिन्नताको राजाको भेदभाव बिना।

• बाल न्याय प्रणालीले किशोरको हितमा जोड दिनेछ र किशोर अपराधीहरूप्रतिको कुनै पनि प्रतिक्रिया सधैं अपराधी र अपराध दुवैको परिस्थितिको सुरक्षामा हुने सुनिश्चित गर्नेछ।

• निर्दोषताको अनुमान, आरोपको बारेमा सूचित गर्ने अधिकार, मौन बस्ने अधिकार, सल्लाह दिने अधिकार, आमाबाबु र अभिभावकहरूको उपस्थितिको अधिकार, सान्त्वनाको अधिकार र साक्षीलाई पुनरावेदन गर्ने अधिकार र पुनरावेदन गर्ने अधिकार। कारबाहीका सबै चरणहरूमा उच्च अधिकारीको ग्यारेन्टी हुनेछ,

• अनुसन्धान अभियोजन, न्यायिकरण र विशेष योग्य र प्रशिक्षित जनशक्ति सहितको डिस्पोजेसनको अनुगमन लगायत बाल न्याय प्रशासनका लागि कार्यवाहीको सबै चरणहरूमा र विभिन्न तहहरूमा विवेक मापनलाई अनुमति दिइएको छ।

• बाल अपराधीहरूको मुद्दालाई सक्षम अधिकारी (अदालत, न्यायाधिकरण; बोर्ड, काउन्सिल इत्यादि निष्पक्ष र न्यायपूर्ण ट्रेलको सिद्धान्त अनुसार र अनावश्यक ढिलाइबाट जोगिनु पर्छ।

• किशोरलाई कानुनी सल्लाहकारद्वारा प्रतिनिधित्व गर्ने वा निःशुल्क कानुनी सहायताको लागि आवेदन दिने अधिकार हुनेछ। किशोरहरूले गरेको कुनै पनि अपराधमा मृत्युदण्ड र शारीरिक सजाय दिइने छैन।

• यसरी, बेइजिङ नियमहरूले प्रत्येक राष्ट्रिय न्यायक्षेत्रमा विशेष गरी बाल अपराधीहरूलाई लागू हुने कानुन, नियम र प्रावधानहरूको सेट स्थापना गर्ने प्रयास गरेको छ, यी नियमहरूलाई गैर-बाध्यकारी र न्यूनतम मापदण्डहरूको मात्र दिशानिर्देशहरू मानिन्छ।

5.2.2 बाल अपराधको रोकथामका लागि संयुक्त राष्ट्र दिशानिर्देशहरू (रियाद दिशानिर्देशहरू) 1990

दिशानिर्देशहरू 14 डिसेम्बर 1990 को साधारण सभाको प्रस्ताव 45/112 द्वारा अपनाईएको र घोषणा गरिएको छ। सात भाग र 60 दिशानिर्देशहरू छन्। मौलिक सिद्धान्त, दिशानिर्देशको दायरा, सामान्य रोकथाम समाजीकरण प्रक्रिया, सामाजिक नीति ऐन र बाल न्याय, प्रशासन अनुसन्धान, नीति विकास र समन्वयलाई यी दिशानिर्देशहरूमा व्यवस्था गरिएको छ। रियाद दिशानिर्देशहरू गैर-बाध्यकारी तर न्यूनतम स्तरहरू मात्र मानिन्छ। रियाद दिशानिर्देशहरू सामाजिक जोखिमको अवस्थामा विशेष ध्यान दिँदै प्रारम्भिक सुरक्षा र निवारक हस्तक्षेपमा केन्द्रित छन्। सामाजिक जोखिम शब्दले स्वास्थ्य, सुरक्षा र शिक्षामा उनीहरूको परिस्थिति र परिस्थितिको प्रभावको कारणले देखाउने खतरामा परेका र गैर दण्डात्मक उपायहरूको आवश्यकता भएका बालबालिकाहरूलाई जनाउँछ।

माथि उल्लिखित अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरूले बाल न्याय प्रणालीको सन्दर्भमा निम्न प्रमुख आधारहरू प्रदान गरेका छन्।

• गिरफ्तारी, थुनामा राख्ने कैद अन्तिम उपायको रूपमा लिनुपर्छ

5.2.2 बाल अपराधको रोकथामका लागि संयुक्त राष्ट्र दिशानिर्देशहरू (रियाद दिशानिर्देशहरू) 1990

दिशानिर्देशहरू 14 डिसेम्बर 1990 को साधारण सभाको प्रस्ताव 45/112 द्वारा अपनाईएको र घोषणा गरिएको छ। सात भाग र 60 दिशानिर्देशहरू छन्। मौलिक सिद्धान्त, दिशानिर्देशको दायरा, सामान्य रोकथाम समाजीकरण प्रक्रिया, सामाजिक नीति ऐन र बाल न्याय, प्रशासन अनुसन्धान, नीति विकास र समन्वयलाई यी दिशानिर्देशहरूमा व्यवस्था गरिएको छ। रियाद दिशानिर्देशहरू गैर-बाध्यकारी तर न्यूनतम स्तरहरू मात्र मानिन्छ। रियाद दिशानिर्देशहरू सामाजिक जोखिमको अवस्थामा विशेष ध्यान दिँदै प्रारम्भिक सुरक्षा र निवारक हस्तक्षेपमा केन्द्रित छन्। सामाजिक जोखिम शब्दले स्वास्थ्य, सुरक्षा र शिक्षामा उनीहरूको परिस्थिति र परिस्थितिको प्रभावको कारणले देखाउने खतरामा परेका र गैर दण्डात्मक उपायहरूको आवश्यकता भएका बालबालिकाहरूलाई जनाउँछ।

माथि उल्लिखित अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरूले बाल न्याय प्रणालीको सन्दर्भमा निम्न प्रमुख आधारहरू प्रदान गरेका छन्।

• गिरफ्तारी, थुनामा राख्ने कैद अन्तिम उपायको रूपमा लिनुपर्छ• किशोरको संरक्षण

• किशोरको कल्याण

• छुट्टै बाल न्याय अदालत

• वयस्क अपराधी संग अलग

• प्रक्रिया छोटो र निष्पक्ष हुनुपर्छ

• सम्पूर्ण समाजको प्रयासलाई सुरक्षित गरी अपराध रोकथामको लागि सामाजिक दृष्टिकोणको विकास गर्ने (गाइडलाइन नम्बर ३,४,५)

५.२.३ स्वतन्त्रताबाट वञ्चित किशोरहरूको संरक्षणका लागि संयुक्त राष्ट्र संघको नियम-१९९०

यी नियमहरू 14 डिसेम्बर 1990 को महासभाको प्रस्ताव 45/113 द्वारा पारित गरिएको थियो। पाँच भाग र 87 नियमहरू छन्। यी नियमहरूले मौलिक परिप्रेक्ष्य, दायरा र नियमहरूको प्रयोग जस्ता स्वतन्त्रताबाट वञ्चित किशोरहरूको संरक्षणका लागि प्रावधानहरू व्यवस्थित गरेको छ।

किशोरको स्वतन्त्रताबाट वञ्चित गर्नु अन्तिम उपायको स्वभाव र न्यूनतम आवश्यक अवधिको लागि हुनुपर्छ र अपवादात्मक अवस्थामा मात्र सीमित हुनुपर्छ। स्वीकृतिको लम्बाइ न्यायिक प्राधिकरणले उसको / उनको छिट्टै रिहा हुने सम्भावनालाई रोकेर निर्धारण गर्नुपर्छ। नियमहरू संयुक्त राष्ट्र संघले उनीहरूको मानव अधिकार र मौलिक स्वतन्त्रतासँग सुसंगत सबै प्रकारका स्वतन्त्रताबाट वञ्चित किशोरहरूको संरक्षणको लागि स्वीकार गरेको न्यूनतम मापदण्डहरू स्थापित गर्ने उद्देश्य राखिएको छ। नियमहरू जात, रङ, लिङ्ग, उमेर, भाषा, धर्म, राष्ट्रियता, राजनीतिक वा अन्य विचार, सांस्कृतिक आस्था वा अभ्यास, सम्पत्ति, जन्म वा पारिवारिक मूर्ति, जातीय वा सामाजिक उत्पत्ति र अपाङ्गता जस्ता कुनै पनि प्रकारको भेदभाव नगरी निष्पक्ष रूपमा लागू हुनुपर्छ ।

किशोरको धार्मिक र सांस्कृतिक मान्यता अभ्यास र नैतिक अवधारणालाई सम्मान गर्नुपर्छ ।

1. नियमहरूले निम्न सर्तहरू परिभाषित गर्दछ

• एक किशोर 18 वर्ष भन्दा कम उमेरको एक व्यक्ति हो। उमेरको सीमा जसको मुनिको बच्चालाई उसको वा उनको स्वतन्त्रताबाट वञ्चित गर्न अनुमति दिनु हुँदैन जुन कानून द्वारा निर्धारित हुनुपर्छ।

• स्वतन्त्रताको वञ्चितता भनेको कुनै पनि न्यायिक प्रशासनिक वा अन्य सार्वजनिक अधिकारीको आदेशद्वारा, कुनै पनि प्रकारको नजरबन्द वा कारावास वा सार्वजनिक वा निजी हिरासत सेटिङ फारममा व्यक्तिलाई राख्नु हो जुन यस व्यक्तिलाई इच्छा अनुसार स्तरमा राख्न अनुमति छैन।

• गिरफ्तारी अन्तर्गत थुनामा रहेका वा सुनुवाइको पर्खाइमा रहेका किशोरहरूलाई निर्दोष मानिन्छ र उनीहरूलाई त्यस्तै व्यवहार गरिनेछ। ट्रेल अघि नजरबन्दलाई सम्भव भएसम्म बेवास्ता गरिनेछ र असाधारण परिस्थितिहरूमा सीमित हुनेछ।

5.2.4 गैर-हिरासत उपायहरूको लागि संयुक्त राष्ट्र मानक न्यूनतम नियमहरू (टोकियो नियमहरू) 1990

नियमहरू 14 डिसेम्बर 1990 को महासभाको प्रस्ताव 45/110 द्वारा अपनाईएको छ।

• गैर-हिरासत उपायहरूको आधारभूत उद्देश्यका साथै व्यक्तिहरूका लागि न्यूनतम सुरक्षाहरू कैदको विकल्पको अधीनमा छन्, फौजदारी न्यायको व्यवस्थापनमा बढी सामुदायिक संलग्नता, विशेष गरी अपराधीहरूको उपचारमा साथै अपराधीहरूमा जिम्मेवारीको भावनालाई बढावा दिन। समाज र अन्य विकल्पहरू उपलब्ध गराउन, यसरी कैदको प्रयोगलाई कम गर्न, र मानव अधिकारको पालना, सामाजिक न्यायका आवश्यकताहरू र अपराधीको पुनर्स्थापना आवश्यकताहरूलाई ध्यानमा नराखी फौजदारी न्याय नीतिहरूलाई तर्कसंगत बनाउन।

• गैर-हिरासत उपायहरूको परिचय, परिभाषा र प्रयोग कानूनद्वारा तोकिनेछ। यो कानून द्वारा स्थापित एक मूल्याङ्कन मा आधारित छ। यो स्थापित मापदण्डको मूल्याङ्कनमा आधारित छ, ट्रेलको औपचारिक कार्यवाही अघि वा सट्टा लागू गरिएको अपराधीमा दायित्व थोपर्ने गैर-हिरासत उपायहरू।

कथित अपराधको अनुसन्धान र समाज र पीडितको सुरक्षाको लागि उचित सम्बन्धमा फौजदारी कारबाहीमा पूर्व-परीक्षण हिरासतलाई अन्तिम उपायको रूपमा प्रयोग गरिनेछ। विकल्पहरू। प्रि-ट्रेल हिरासतमा सकेसम्म प्रारम्भिक चरणमा प्रयोग गरिनेछ। नियम 5.1 अन्तर्गत उल्लिखित उद्देश्यहरू प्राप्त गर्न पूर्व-ट्रेल नजरबन्द आवश्यक भन्दा लामो समय सम्म रहनेछैन र मानवीय रूपमा र मानव जातिको अन्तर्निहित मर्यादाको सम्मानका साथ व्यवस्थापन गरिनेछ। अपराधीलाई न्यायिक वा अन्य सक्षम स्वतन्त्र अख्तियारमा पुनरावेदन गर्ने अधिकार हुनेछ जहाँ मुद्दाहरूमा पूर्व हिरासतमा काम गरिन्छ। न्यायिक अख्तियारले यसको निपटानमा गैर-हिरासत सम्बन्धी उपायहरूको दायरा भएको, आफ्नो निर्णय गर्दा अपराधीको पुनर्स्थापना आवश्यकताहरूलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ। समाजको संरक्षण र पीडितको हितको लागि उपयुक्त हुँदा परामर्श गर्नुपर्छ।

गैर-हिरासतका कार्यान्वयनहरू निम्नानुसार छन्;

• पर्यवेक्षण

• अवधि

• सर्तहरू

• उपचार प्रक्रिया

• अनुशासन र सर्तहरूको उल्लङ्घन

बाल न्याय सम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरूलाई बाल न्याय प्रणालीसँग सम्बन्धित अन्तर्राष्ट्रिय कानून मानिन्छ। अधिकांश राज्यहरूले आफ्नो संविधानमा बालअधिकारका प्रावधानहरू समावेश गरेका छन्। बाल न्याय प्रणालीको दिशानिर्देश अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरूमा उल्लेख गरिएको छ। नागरिक र राजनीतिक अधिकार सम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय अनुबन्ध १९६६ ले बालबालिका र बाल न्याय प्रणालीको सुरक्षाका लागि केही महत्त्वपूर्ण प्रावधानहरू उल्लेख गरेको छ। त्यसैगरी बालअधिकारसम्बन्धी महासन्धि १९८९ ले बालअधिकारको प्रत्याभूति र बाल न्यायको प्रबन्ध गर्नमा ठूलो योगदान गरेको छ । बेइजिङ नियम 1985, रियाद दिशानिर्देश 1990 युनाइटेड नेशन्स नियम 1990 बाल अधिकारबाट बञ्चित बाल संरक्षण को लागी। टोकियो नियम 1990 ले पनि किशोरहरुको अधिकार को रक्षा को लागी महत्वपूर्ण साबित भएको छ, यी प्रावधानहरु उपयुक्त छन् र यो राज्य को कार्यान्वयन को इच्छा मा निर्भर गर्दछ। त्यस्ता प्रावधानहरू वैधानिक कानुन हुन् ।

 

 

 

 

अध्याय - छैटौं

न्यायिक मनोवृत्ति र बाल अपराधीहरूको उपचार गर्ने प्रवृत्ति

 

CRC, CAT लाई अनुमोदन गरेपछि, ICCPR नेपाल ले बाल ऐन, 1992 लागू गरेको छ। बालबालिकाको बौद्धिक विकासको अधिकार र हितको रक्षा गर्न डिजाइन गरिएको कानुनी व्यवस्थाको बजारीकरण गर्ने उद्देश्यले बाल ऐन तर्जुमा गरिएको हो। कानुनसँग बाझिने बालबालिकासम्बन्धी केही प्रावधान बाल ऐनमा फेला पार्न सकिन्छ। दुर्भाग्यवश, ऐन CRC मा तोकिएको दायित्व र साथै संयुक्त राष्ट्र संघका रील्स र दिशानिर्देशहरूबाट कम हुन्छ। कार्यान्वयन नियम र कार्यविधिको अभावका कारण बाल ऐनका सीमित प्रावधानहरू पनि पूर्ण रूपमा कार्यान्वयन हुन सकेको छैन ।

नेपालको अन्तरिम संविधान, २००७ ले बाल न्यायसँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक न्यायसम्बन्धी व्यवस्था गरेको छ । संविधानले भेदभाव विरुद्धको अधिकारको रूपमा बालबालिकाको अधिकारको संरक्षणको ग्यारेन्टी पनि गरेको छ, संविधानको धारा २२ ले प्रत्येक बालबालिकालाई आफ्नो पहिचानको हक हुनेछ भनी बालअधिकारको व्यवस्था गरेको छ ।

गत १६ वर्षमा मुख्यतया दिएका ८९ श्रृङ्खलाका निर्णयहरू मार्फत न्यायपालिकाले बालअधिकारलाई मानवअधिकार विवादको मूलधारमा ल्याउन र सरकारी निकायको रूपमा बृहत्तर जवाफदेहिता ल्याउनमा धेरै हदसम्म सफल भएको छ।

बाल अधिकारको द्वन्द्व प्रवर्द्धनमा बालबालिकाको अधिकारलाई कसरी अझ राम्रोसँग सुरक्षित गर्न सकिन्छ भन्ने बारे राज्यहरूलाई अन्य अन्तर्राष्ट्रिय नियम र दिशानिर्देशहरू।

६.१ बाल अदालतको अवधारणा

बाल अदालत कानून प्रवर्तन एजेन्सीहरूसँग सम्झौतामा आएका बालबालिकाहरूको जीवन र व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको रक्षा गर्ने उद्देश्यका लागि हो।

बाल अदालतले सबै मामिलामा आफ्नो अधिकार क्षेत्र रहेको न्याय प्रदान गर्न सक्षम हुनुपर्छ। बाल अदालतको मुख्य उद्देश्य नाबालिगहरूको सर्वोत्कृष्ट हितको संरक्षण गर्नु हो।

बाल अदालतले सकारात्मक र नकारात्मक दुवै प्रभाव पार्छ। बाल अदालतको उद्देश्य अपराधीलाई सजाय दिनु होइन, बालबालिकालाई बचाउनु हो।

सन् १८९९ मा संयुक्त राज्य अमेरिकाको शिकागोको कुक काउन्टीमा इलिनोइस विधायिकाले जेसी ऐन पारित गर्दा जुभेनाइल अदालत पहिलो पटक स्थापित भएको थियो। सामाजिक परिवर्तनका लागि दबाब, अपराधसम्बन्धी दर्शन र सुधार बाल अदालतको आविष्कारका कारक हुन्।

६.२ बाल अदालतको प्रकृति

राष्ट्रिय अपराध र अपराध परिषद्का न्यायाधीशहरूको सल्लाहकार परिषदले न्यायको लागि निवेदन भर्नका लागि निम्न दिशानिर्देशहरू सिफारिस गरेको छ:

• अपराध वा बेवास्ताको प्रश्नको तथ्यगत निर्धारण गर्न आवश्यक पर्ने केसहरू।

• प्रतिवद्धता वा हिरासतमा परिवर्तन समावेश हुने सम्भावना भएका मुद्दाहरू।

• मामिलाहरू जसमा आमाबाबु वा बच्चाले न्यायाधीशको अगाडि उपस्थित हुने इच्छालाई संकेत गर्दछ।

• समुदायमा गम्भीर असर पार्ने मामिलाहरू।

• बच्चा वा आमाबाबुले सामान्य सहयोग अस्वीकार गर्ने केसहरू।

• हिरासत वा हिरासतमा रहेको बच्चालाई त्यसरी नै रहने वा नराख्ने मुद्दाहरू अदालतले निर्धारण गर्नुपर्छ।

• एउटै अपराधी कार्यमा २ वा सोभन्दा बढी बालबालिका संलग्न भएका घटनाहरूमध्ये कम्तीमा एक जनालाई न्यायिक रूपमा कारबाही गर्नुपर्ने कुरा पहिले नै निर्धारण गरिएको छ।

6.3 बाल अदालत सेवाहरूको प्रशासन

किशोर अदालतहरू सर्किट, जिल्ला, देश, उच्च, साझा याचिका, प्रोबेशन वा नगरपालिका अदालतहरूको अंश हुन्। यसको इतिहासमा, बाल अदालतको नीतिले विभिन्न निकाय र स्वार्थ समूहहरूको मागलाई प्रतिबिम्बित गरेको छ। बाल अदालतले सामान्यतया देश सरकारहरूको नगरपालिकाबाट आफ्नो स्रोतहरू प्राप्त गर्दछ। वकिल र सामाजिक कार्यकर्ताहरू दुवैले किशोर अदालतलाई अन्य प्रकारका अदालतहरूको तुलनामा उनीहरूको सम्मानमा कम दर्जा दिन्छन्।

नेपालको बाल न्याय प्रणालीको दायरामा, बाल न्याय प्रक्रिया नियम २००७ नयाँ र महत्त्वपूर्ण कदम हो। यो नियमले बाल न्याय प्रणाली सञ्चालन गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। नेपाल सरकारले महिला बालबालिका मन्त्रालय बनाएको छ र सो मन्त्रालयअन्तर्गत सरकारले केन्द्रीय स्तरमा बाल कल्याण समन्वय समिति बनाएको छ । नेपाल योजना आयोगले बालबालिका सम्बन्धी १० वर्षे योजना बनाएको छ । १२ जिल्लामा बाल इजलास स्थापना भइसकेको छ भने अरु १२ जिल्लामा विस्तार गर्न लागिएको हो ।

६.४ बाल अदालतको संगठनात्मक संरचना

बाल अदालतको संरचनाको सन्दर्भमा, न्यायाधीशको समाजले गरेको निर्णय, हामी किशोर इजलासमा एक सामाजिक कार्यकर्ता र एक मनोवैज्ञानिक पाउँछौं। बाल अदालतको दैनिक प्रशासनका लागि रजिष्ट्रार पनि नियुक्त गरिएको छ । बाल अदालतमा सामाजिक अनुसन्धान महाशाखा, दिवाणी मुद्दा महाशाखा, फौजदारी मुद्दा महाशाखा र कारबाही महाशाखा रहेका छन्, त्यहाँ पनि २ वटा डिभिजन रहनेछन्: आईटी। खण्ड र कानूनी सहायता खण्ड। नमुना जुभेनाइल कोर्टका लागि गरिएको सर्वेक्षण अध्ययन शीर्षकको शोधपत्रमा यो जानकारी समावेश गरिएको छ ।

६.५ नेपालको सर्वोच्च अदालत र किशोर मुद्दाहरूको दृष्टिकोण

सर्वोच्च अदालतले बालिकासँग सम्बन्धित धेरै मुद्दाहरूमा न्याय प्रदान गर्न विशेष भूमिका खेलेको छ र आफ्नो असाधारण अधिकार क्षेत्रको प्रयोग गरेको छ। तर, नाबालकको हक र हित दिनानुदिन कानूनसँग बाझिएकोमा उल्लङ्घन भइरहेकाले सर्वोच्च अदालतले महाधिवेशनको प्रावधानलाई कार्यान्वयन गर्नका लागि कैयौँ ऐनहरू पारित र प्रस्ताव गरेको छ । बालअधिकार सम्बन्धी धेरै मुद्दाहरू छन् जसमा मैले केही घटनाहरू उल्लेख गरेको छु।

• आशिष अधिकारी विरुद्ध गृह मन्त्रालय र अन्य

• बब्लु गोदिया विरुद्ध बाँके जिल्ला अदालत, नेपालगन्ज र अन्य

• केशव खड्का विरुद्ध धनकुटा जिल्ला अदालत, धनकुटा र अन्य

महेश चमार

• पोदे तामाङ विरुद्ध सिन्धुपाल्चोक जिल्ला अदालत

• राजकुमार राई विरुद्ध काठमाडौं जिल्ला अदालत र अन्य

• सन्तोष कुमार महतो बनाम महिला बालबालिका तथा समाज कल्याण मन्त्री

• श्याम कृष्ण पहारी विरुद्ध जिल्ला प्रहरी कार्यालय ललितपुर र अन्य

• तिलोत्तमा पौडेल विरुद्ध गृह मन्त्रालय र अन्य

सर्वोच्च अदालतले बालअधिकारको संरक्षण र बाल न्याय प्रणालीको प्रवर्द्धनमा निर्णायक भूमिका खेलेको छ ।

अध्याय - सात

निष्कर्ष र सुझाव

 

७.१ निष्कर्ष

किशोर न्याय प्रणालीले किशोर अपराधी गतिविधिबाट समाजलाई जोगाउने लक्ष्य राख्छ। यो नेपाली कानुनी प्रणालीमा अपेक्षाकृत नयाँ अवधारणा हो। बाल न्यायको मुख्य उद्देश्य बाल पुनर्स्थापना र समाजमा पुन: एकीकरण हो। बाल न्यायको मुख्य उद्देश्य बालबालिकालाई सजाय दिनु नभई उनीहरुको सुधार मार्फत पुनर्स्थापना गर्नु हो । नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय अवधारणा र सिद्धान्तलाई पनि दलीय राज्यको रूपमा स्वीकार गरेको छ । हाम्रो बाल न्याय प्रणालीमा केही सिद्धान्त, मानदण्ड र मूल्यहरू समावेश छन्। नेपालमा छुट्टै प्रणालीका रूपमा प्रणाली आएको छ । न आधुनिक प्रणालीलाई पछ्याउन सक्छ न परम्परागत ।

पुनर्स्थापना गृहको स्थापना नहुनु, अपरिचित र अप्रशिक्षित कलाकार, बालबालिकाले संविधानले प्रत्याभूत गरेको फौजदारी न्यायसम्बन्धी अधिकारको प्रयोग गर्नबाट अछुतो रहेनका कारण दिनप्रतिदिन प्रहरी हिरासत र कारागारमा नाबालक थुनिएका छन् । बालबालिका शारीरिक र मानसिक रूपमा अपरिपक्व हुन्छन् र उनीहरूमा सही र गलत छुट्याउन सक्ने क्षमताको कमी हुन्छ । बालबालिकाले क्षमताको अपरिपक्व मानसिक अवस्था, नक्कल वा बलद्वारा र तिनीहरूको कार्यको प्रकृति र परिणामको बारेमा ज्ञान नभएको कारणले कानूनको उल्लंघन गर्दछ। यदि उनीहरूलाई उपयुक्त मार्गदर्शन प्रदान गरियो भने उनीहरूलाई सजिलै सच्याउन सकिन्छ। बाल न्याय प्रणाली शिक्षा बनाम सजाय उपचार बनाम उचित प्रक्रिया, किशोर आवश्यकता बनाम सामुदायिक सुरक्षा को आधार मा भिन्नता हुन सक्छ।

         फौजदारी न्याय प्रणालीका कार्यकर्ताहरू र हाम्रा सम्बन्धित सरकारी निकायहरू र सरकार र नागरिक समाजबीच समन्वयको अभाव देखिएको छ। प्रतिबद्धताहरू मौखिक रूपमा प्रक्षेपण गरिए पनि नेपालमा त्यस्ता प्रतिबद्धताहरू कार्यान्वयन भएको देखिएन। पार्टी राज्यको हैसियतमा नेपालले यस्ता सबै उच्चस्तरीय बैठकमा सक्रिय सहभागिता जनाउँदै आएको छ तर बाल न्यायसम्बन्धी कतिपय राष्ट्रिय नीतिहरू अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता र मूल्यमान्यताविपरीत छन् ।

७.२ निष्कर्ष

नेपालले मौलिक हकको सुनिश्चितता र संरक्षणमा उल्लेखनीय उपलब्धि हासिल गरेको छ । बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक र बौद्धिक विकासका लागि अधिकार र हितको रक्षा गर्न नेपालले बालबालिका सम्बन्धी ऐन, २०७५ बनाएको छ । तर सीआरसीका सबै प्रावधान बाल ऐनमा उल्लेख गरिएको छैन ।

नेपाल सरकारले २६ जिल्लामा बाल इजलास तोके पनि ती इजलासले निष्पक्ष र शीघ्र न्याय दिन सकेको छैन । नेपाल बार एसोसिएसनले सर्वोच्च अदालतका फैसलालाई मासिक रुपमा पुनरावलोकन गर्ने निर्णय गरेको छ ।

बालिकासम्बन्धी धेरै मुद्दाहरू अर्धन्यायिक निकायमा चलिरहेका छन् र ती निकायहरूले न्यायिक प्रक्रियालाई राम्ररी पालना गरेका छैनन्। प्रहरी प्रशासनले नाबालकहरुलाई परम्परागत रुपमा व्यवहार गर्छ । बालअधिकारका सम्बन्धमा राज्यको प्रतिबद्धता कागजमा मात्र नभई व्यवहारमा प्रष्ट देखिन्छ ।

स्थानीय प्रशासन ऐनले बालिकासँग सम्बन्धित मुद्दाको फैसला गर्ने अधिकार प्रमुख जिल्ला अधिकारी (सिडिओ)लाई दिएको छ तर सीडीओ व्यवहारमा न्यायको मापदण्ड पालना गर्न सकेको छैन । जथाभावी बनाइएका मुद्दाको फैसला स्वीकार गर्न बाध्य छौं ।

7.3 सुझावहरू

बाल न्याय प्रणालीको स्तरोन्नति गर्न केही सुझावहरू निम्नानुसार छन्:

• पीडित बालबालिकाका लागि राज्यको तर्फबाट तत्काल हेरचाहको अभाव छ। पीडित बालबालिकालाई सहयोग गर्न घुम्ती कोष स्थापना गरी त्यसलाई कायम राख्न आवश्यक छ र यसले त्यस्ता बालबालिकालाई क्षतिपूर्ति पनि दिनेछ । यो सरकारले स्थापना गरी पीडितलाई दोषीले गरेको जरिवाना र क्षतिपूर्ति असुली गरेर मर्मत गर्ने हो ।

• प्रत्येक जिल्लामा एउटै संख्यामा जिल्ला अदालतको रूपमा बाल अदालतहरू स्थापना गर्न आवश्यक छैन। सुरुमा काठमाडौंमा बाल अदालत स्थापना गर्नुपर्छ । भर्खरै बाल न्याय केन्द्रिय समन्वय समितिले काठमाडौं उपत्यकामा छिट्टै बाल अदालत स्थापना गर्ने, देशका विकास क्षेत्रमा क्रमशः विस्तार गर्दै लैजाने घोषणा गरेको छ ।

• बन्द इजलास प्रणाली प्रचलित छैन नयाँ जिल्ला अदालतले प्रत्येक निर्णय खुल्ला रूपमा प्रदान गर्दछ। बालबालिकाको मुद्दाको सुनुवाइका लागि छुट्टै इजलास हुनुपर्छ ।

• वर्तमान बाल न्याय प्रणालीले मुख्यतया तीन प्रकारका चुनौतीहरूको सामना गर्दै कानूनी चुनौती, अनुभवजन्य चुनौती र राजनीतिक चुनौतीलाई तुरुन्तै समाधान गर्नुपर्छ ।

सुधार गृहहरूलाई सुधार गृहको रूपमा सञ्चालन गर्नुपर्छ ।

• बालबालिकालाई हातकडी लगाउनु हुँदैन ।

              फौजदारी न्याय प्रणालीका कार्यकर्ताहरू र अन्य सम्बन्धित सरकारी निकायहरूका साथै सरकार र नागरिक समाजबीच समन्वयको अभाव देखिएको छ । बाल न्यायको अनुगमन र अवलोकन गर्ने संयन्त्रको अभावलाई पनि प्रमुख समस्याका रूपमा लिइन्छ ।

         विद्यमान फौजदारी न्याय प्रणाली निष्पक्ष र निष्पक्ष सुनुवाइ र बाल न्याय प्रणाली सम्बन्धी संख्यात्मक समस्याबाट ग्रस्त छ। परीक्षण प्रक्रिया धेरै लामो छ र समस्यामा परेका बालबालिकाहरूले लामो समयसम्म परीक्षण प्रक्रिया कुर्नु पर्ने हुन्छ र फलस्वरूप उनीहरूको मनोवैज्ञानिक रुचिमा नकारात्मक असर पर्छ । अनुसन्धान प्रणाली बालबालिका वा बालमैत्री छैन ।

            सरकारले बाल न्याय कार्यविधिको सुधारका लागि सम्बन्धित निकासी संस्थाबाट प्रहरी कर्मचारीलाई थप राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय तालिम दिनु आवश्यक छ र बालमैत्री बाल प्रहरी इकाइहरू बालसम्बन्धी ऐनअनुसार छुट्टै बालमैत्री बाल प्रहरी इकाइहरू निर्माण गर्नुपर्छ । सरकारी वकिलले विद्यमान कानुनी व्यवस्थाको उचित कार्यान्वयन गरी किशोरकिशोरीको कानूनी अधिकार सुरक्षित गर्न आवश्यक छ । पृथक र निष्पक्ष बाल न्याय प्रणाली अविलम्ब विकास गरिनुपर्छ । यसको मतलब किशोर मुद्दाहरूको सुनुवाइमा तुरुन्तै छुट्टै बाल अदालत स्थापना गर्नुपर्छ।

बालबालिका ऐन र सीआरसीको मर्मअनुसार काम गर्ने बाल बेञ्चहरू बनाउनका लागि ट्रायल अदालतहरूलाई कडा निर्देशन दिन सर्वोच्च अदालतलाई आग्रह गरिएको छ । सबै जिल्ला अदालतमा बाल इजलास प्रणाली कायम हुनुपर्छ । प्रत्येक जिल्लामा छुट्टाछुट्टै बाल अदालत र बाल सुधार गृह स्थापना गर्न आवश्यक छ र सरकारले युवाहरूका लागि कार्यक्रमहरूको योजना र विकासमा सहभागी हुने थप अवसरहरू उपलब्ध गराउनुपर्छ ।

विधायिकी सुधारको क्षेत्रमा हामीले तत्कालै व्यवस्थापिका परिमार्जन र नयाँ कानुन निर्माणतर्फ अघि बढ्नुपर्छ । क्षमता अभिवृद्धि कार्यक्रमहरूमा हामीले बाल न्याय अधिकारीहरूका लागि नयाँ विशेष तालिम, सबै प्रहरी दर्जा र फाइलहरूका लागि अग्रिम तालिम सञ्चालन गर्नुपर्ने, प्रहरी कार्यालयमा बालमैत्री वातावरण स्थापना गर्नको लागि अहिलेको प्रहरी बल र पूर्वाधार विकासमा जोड दिनुपर्छ। सर्वोच्च प्राथमिकतामा दिइएको छ। नेपालका अधिकांश नागरिकलाई बाल न्याय प्रणालीको बारेमा पर्याप्त जानकारी नभएकाले जनचेतना वा सचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्न आवश्यक छ । सचेतना र हस्तक्षेप कार्यक्रमहरूमा, हामीले सामुदायिक केन्द्रित, विद्यालय केन्द्रित, युवा केन्द्रित र अन्य लक्षित समूहहरूमा किशोरहरूलाई पनि व्यवहार गर्न केन्द्रित गर्नुपर्छ।

 

     सन्दर्भ सामाग्री

·      नेपालको संविधान २०७२

·      बालबालिका सम्बन्धी ऐन २०७५

·      बाल न्याय सम्पादन कार्यबिधी नियमावली २०७६

·      नेपालमा बालबालिकाको स्थिति प्रतिवेदन २०७७ राष्ट्रिय बाल अधिकार परिषद्

·      बालबालिका सम्बन्धी राष्ट्रिय निती २०६९

·      बाल न्याय दिग्दर्शन २०७३ बाल न्याय समन्वय समिति

·      नेपालमा बालअधिकार अवस्था राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग २०७६

·      आफ्नो स्वतन्त्रताबाट वञ्चित किशोरहरूको संरक्षणको लागि संयुक्त राष्ट्र नियमहरू 1990

·      बिभिन्न सम्बन्धित वेभसाईटहरु