नेपालमा बाल न्याय प्रणाली सम्बन्धी एक अध्ययन
त्रिभुवन विश्वबिद्यालय संकाय अन्तर्गत एल.एल.बी तेस्रो
बर्षको पाठ्यक्रमा आधारित
प्रस्तावना पत्र
प्रस्तुतकर्ता:
नामथरः-
रोल नं:-
त्रि.वि दर्ता नः-
सिम्बोल नः-
एल.एल.बी तेस्रो बर्ष
नेपाल ल. क्याम्पस
प्रदर्शनी मार्ग, काठमाडौ
२०७८
बिषयसूची
१.१ अध्ययनको पृष्ठभुमी
१.२ समस्याको कथन
१.३ अध्ययनको उदेश्य
१.४ अध्ययनको महत्व र सान्दर्भिकता
१.५ अध्ययनको सीमा
१.६ अध्ययनको विधी
१.७ वाङमय अध्ययन/पूर्व कार्यको विवरण
१.८ अध्ययनको संरचना
१.७ सन्दर्भ सामाग्री
१.१ अध्ययनको पृष्ठभुमी
कुनै पनि अनुसन्धान कार्य कठिन र अपूर्ण दुवै हुन्छ । नेपालमा बाल न्याय प्रणाली मेसिनको भाषाजस्तो होइन, जुन एकजना अनुसन्धानकर्ताले फेला पार्छ र भविष्यमा पनि त्यस्तै हुन्छ । एउटा अनुसन्धानमा पाइने कारणहरू विश्वव्यापी नहुन सक्छन्। नयाँ विचार, विधि र मोडस अपरेन्डी खोज्न यो बारम्बार अनुसन्धानको विषय हो। बाल न्याय प्रणाली विश्वमा ज्वलन्त मुद्दा भएकोले, बाल न्याय प्रणालीका सबै पक्षहरू अध्ययन गर्नु एकदमै महत्त्वपूर्ण छ। विभिन्न बाधाहरूका कारण, अनुसन्धानकर्तालाई धेरै समस्याहरू हुन्छन्, जसले अनुसन्धान (वा अध्ययन) अपूर्ण बनाउँछ। उत्तरदाताहरूको पूर्वाग्रह, नमूनामा त्रुटि आदि अनुसन्धानलाई अपूर्ण बनाउनका केही कारणहरू हुन्। अध्ययन र प्रतिवेदन तयार गर्दा पर्याप्त ध्यान दिएको भएतापनि मेरो काममा थोरै त्रुटि हुन सक्छन् ।
बालअधिकार बालअधिकारको विषय हो त्यसैले बालअधिकारविना बालअधिकारको अर्थ अधुरो रहन्छ । राज्यको प्रारम्भिक अवधारणा आमाबाबुको पैट्रियाको रूपमा वा उच्च अभिभावकको क्षमतामा बच्चाको हितको रक्षा गर्ने क्षमतामा युरोप, संयुक्त राज्य अमेरिका र इङ्गल्याण्डको औपनिवेशिक सम्पदा भएका देशहरूमा धेरै कानुनी प्रणालीहरूले विकास गरेको छ ।
बाल न्यायलाई फौजदारी न्याय प्रणालीको शाखा नभई समग्र रूपमा न्यायको विशेष उप-प्रणाली मानिन्छ। बाल न्यायको मुख्य उद्देश्य बालबालिकाको पुनर्स्थापना र समाजमा पुन: एकीकरण हो। बाल अपराधको अवधारणालाई पनि फौजदारी कानूनको एक विषयको रूपमा लिइन्छ। किशोर अपराध अपराधको पूर्व शर्त हो। आजकल किशोरी अपराधलाई समाजको छुट्टै समस्याका रूपमा लिइन्छ।
१.२ समस्याको कथन
बाल अपराध र बाल न्याय विश्वव्यापी समाजको साझा समस्या र ज्वलन्त मुद्दा बनेको छ। यो नेपालको मात्रै नभई नेपाली सम्भाव्यताको दृष्टिले पनि गम्भीर समस्या हो, नेपालमा बाल कानुन र बाल न्याय प्रशासनमा तल उल्लेखित समस्याहरू फेला परेका छन् ।
निम्न समस्याहरूमा अनुसन्धान सञ्चालन गरिनेछ:-
• आपराधिक दायित्वका लागि बालबालिकाको सोह्र वर्षको उमेर अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डहरूसँग उपयुक्त र सुसंगत हुन्छ?
• के बाल न्यायको कानुनी रूपरेखा नेपाली सन्दर्भमा प्रभावकारी रूपमा काम गरिरहेको छ?
१.३ अध्ययनको उदेश्य
यस अध्ययनले निम्न उद्देश्यहरू हासिल गर्न केन्द्रित छ ।
• किशोर, किशोर अपराध र किशोर न्याय प्रणालीको वैचारिक रूपरेखा स्पष्ट गर्न।
• किशोर न्याय प्रणाली सम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डहरूको विश्लेषण गर्न।
• नेपाली कानुनी प्रावधानहरूको विश्लेषण गर्न र यसको प्रभावहरू जाँच्न र साथै विद्यमान समस्याहरूको समाधानको लागि।
१.४ अध्ययनको महत्व र सान्दर्भिकता
नेपालको कानुनी इतिहासको सन्दर्भमा उदीयमान हुने सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण विषय बाल न्याय प्रणाली हो। बाल न्याय प्रणाली स्थापना गर्न धेरै चुनौतीहरू छन्। किशोर अपराधलाई उचित रूपमा सम्बोधन गरिएको छैन र उनीहरूका समस्याहरूलाई अझै राम्रो तरिकाले समाधान गरिएको छैन। यस अध्ययनले बालबालिकाको मानसिक र शारीरिक विकासका लागि अधिकार र हितको रक्षा गर्न मद्दत गर्नेछ। यसले सरकार र सम्बन्धित निकायलाई बाल अदालत स्थापना गर्न थप मद्दत गर्नेछ। यसबाहेक, यसले विद्यमान बाल न्याय प्रणालीको कमजोरी र बल पत्ता लगाउन केही अन्तरदृष्टि प्रदान गर्नेछ र यसलाई सुधार गर्न मद्दत गर्नेछ। मानव संसाधन, बाल अधिकार र बाल न्यायको ग्यारेन्टी गर्न यसको महत्वलाई थप सूचीबद्ध गर्न सकिन्छ। कानून परिमार्जन र परिमार्जन गर्न। यसबाहेक, यो अनुसन्धानकर्ता, अभियोजक, न्यायकर्ता, कानुन व्यवसायी, शिक्षक, विद्यार्थी, सामाजिक कार्यकर्ता र अन्य संस्थाहरू जस्तै एनजीओ, आईएनजीओ र समुदायमा आधारित सामाजिक संस्थाहरूका लागि उपयोगी हुनेछ। यद्यपि, अध्ययनले नेपालमा बाल अपराध र यसको न्याय प्रणालीको कारण र प्रभावको सामना गर्नेछ।
१.५ अध्ययनको सीमा
प्रत्येक कामलाई पूर्ण रूपमा पूरा गर्ने प्रयास गरिन्छ, यद्यपि, तिनीहरूमध्ये अधिकांशको आफ्नै सीमितताहरू छन्; एक अवधारणा को सम्पूर्ण आयाम एक काम द्वारा कभर गर्न सकिदैन। त्यसै गरी, यो अनुसन्धान पनि यो सीमा को नियम द्वारा बाध्य छ। यो अध्ययनले भरपर्दो तथ्याङ्क र साहित्यको उपलब्धतामा आधारित नेपालको सिद्धान्त र अभ्यासको रूपमा किशोर अपराध र न्यायमा बढी केन्द्रित भएको छ। अध्ययनले बाल न्याय क्षेत्रका केही राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय प्रवृत्तिहरू पनि समावेश गर्दछ।
L.L.B III वर्ष को आंशिक पूर्तिको लागि आधारभूत आवश्यकताहरू तयार गर्न यो अध्ययन सञ्चालन गरिनेछ । यस अध्ययनले बाल न्यायको विषयवस्तुमा अदालतको प्रवृत्ति र बाल न्याय प्रणाली स्थापना गर्न नेपालमा बाल कानूनको प्रावधानमा आधारित छ ।
१.६ अध्ययनको विधी
यस अनुसन्धानलाई सैद्धान्तिक र तुलनात्मक अनुसन्धान पद्धति अपनाएको छ । व्यावहारिक पक्ष आवश्यकता अनुसार सञ्चालन गरिनेछ । जानकारीमूलक डाटा प्राथमिक र माध्यमिक दुवै विधिबाट सञ्चालन गरिनेछ । सूचनाका प्राथमिक स्रोतहरू अन्तर्राष्ट्रिय साधनहरू र विभिन्न राष्ट्रिय सान्दर्भिक ऐन, महासन्धि, संकल्प र न्यायिक निर्णयहरू हुन्, त्यसैगरी सूचनाका माध्यमिक स्रोतहरू पुस्तक, लेख, गोष्ठी रिपोर्ट, न्यायिक प्रतिवेदन, संस्थागत प्रतिवेदन र नेपाल कानून क्याम्पसको पुस्तकालय जस्ता विभिन्न स्रोतहरू हुन् । सर्वोच्च अदालतको पुस्तकालय, केन्द्रीय कानून पुस्तकालय र यहाँसम्म कि जर्नल र वेबसाइटहरू यस अनुसन्धानका महत्त्वपूर्ण सामग्री हुन् ।
१.७ वाङमय अध्ययन/पूर्व कार्यको विवरण
हामी ऐतिहासिक अध्ययनहरूलाई बेवास्ता गर्न सक्दैनौं जुन वर्तमान अध्ययनको लागि कोसेढुङ्गाहरू हुन् किनभने तिनीहरूले मलाई यस अध्ययनको जगको रूपमा सेवा गरे। इतिहासबाट पाठ सिक्न जरुरी छ । नेपाली परिप्रेक्ष्यमा बाल न्यायसम्बन्धी धेरै कम साहित्यहरू उपलब्ध छन् । यसको इतिहास त्यति लामो छैन र यस प्रकारको अभ्यास नेपाली कानुनी प्रणालीमा अनुसन्धान अघि बढेको नयाँ विकास हो । यी मध्ये, केही बाल न्यायको स्थापनाको लागि महत्त्वपूर्ण छन् ।
बालबालिका सम्बन्धी ऐन २०७५, बाल न्याय सम्पादन कार्यबिधि नियमावली २०७६
बालबालिकाको अधिकारको सम्मान, संरक्षण, प्रवर्धन गरी बालबाललकाको हित सम्बन्धी प्रचलित कानून लाई अध्ययन अनुसन्धान गरिनेछ ।
मैले मेरो इन्टर्नशिप विषयहरूसँग सम्बन्धित किशोर अपराध र न्याय प्रणालीको बारेमा धेरै मूल्यवान अवधारणाहरू, विचारहरू, जानकारीको प्रामाणिक स्रोत फेला पारे। यद्यपि, बाल समस्याहरू सम्बन्धी प्रत्येक लेखको विद्यमान समस्या समाधान गर्न उपयुक्त सुझाव दिनु राम्रो हुनेछ ।
१.८ अध्ययनको संरचना
यस अध्ययनलाई सात अध्यायहरूमा विभाजन गरिनेछ जसले यस इन्टर्नशिपमा सहयोग गर्नेछ ।
अध्याय १. परिचय
यो अध्याय मूलतः किशोर को अवधारणा संग सम्बन्धित छ। यति मात्र होइन, यसले किशोरका सम्बन्धमा केही आधारभूत आधारभूत कुराहरू पनि समेट्छ। यसबाहेक, यस अध्ययनको यो अंशले यस अध्ययन रिपोर्टको फ्रेम लाइनलाई प्रोजेक्ट गर्दछ। समस्या पहिचान र उद्देश्यहरू पनि एउटै भागमा उल्लेख गरिएको छ ।
अध्याय २. किशोर न्याय प्रणालीमा वैचारिक रूपरेखा
प्रतिवेदनको यस भागले किशोरलाई विभिन्न सन्दर्भमा कसरी परिभाषित गरिएको छ र उनीहरूलाई बालबालिकाको वर्गमा राख्नका लागि आधारभूत आवश्यकताहरू के के छन् भन्ने कुराको स्पष्ट चित्रण पनि गरिएको छ ।
अध्याय ३. किशोर अपराध मा वैचारिक रूपरेखा
यस अध्यायले किशोर अपराधको अवधारणालाई यसको कारण र प्रभावका साथै यसका प्रकारहरू चित्रण गर्दछ। यसबाहेक, किशोर अपराध र वयस्क अपराधहरू बीचको भिन्नता पनि चित्रण गरिएको छ।
अध्याय ४. बाल न्याय प्रणालीको नेपाली कानूनी रूपरेखा
यस अध्ययनको यस भागमा बालबालिकाका लागि मूल रूपमा चिन्तन गर्ने संवैधानिक प्रावधानहरूका साथै नेपालको अन्य कानुनी पक्षहरू स्पष्ट रूपमा अध्ययन गरिएको छ।
अध्याय ५. बाल न्याय सम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय उपकरणहरू
नेपालको क्षितिजभन्दा बाहिर कसरी किशोरलाई मानिन्छ र कानूनले ती समूहहरूलाई कसरी सम्बोधन गर्दछ। यस भागमा विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाका कानुनहरूले त्यस्ता समूहहरूलाई कसरी परिभाषित र सहज बनाउँछन् भन्ने कुराको अध्ययन गरिएको छ ।
अध्याय ६. न्यायिक मनोवृत्ति र किशोर अपराधहरूको उपचार गर्ने प्रवृत्तिहरू
कानुनी निर्णयहरू र त्यस्ता व्यक्तिहरूको समूहलाई ठेगानाहरू यस अध्ययनको यस भागमा प्रस्तुत गरिएको छ
अध्याय ७. निष्कर्ष, निष्कर्ष र सुझावहरू
यस अध्ययनको नतिजा र त्यस्ता लक्षित समूहलाई सहजीकरण गर्न र कानुनी ठेगानाको उत्तम माध्यम के हुन सक्छ न्याय दिनको लागि सुझाव यस भागमा समावेश गरिएको छ।
१.७ सन्दर्भ सामाग्री
• नेपालको संविधान २०७२
• बालबालिका सम्बन्धी ऐन २०७५
• बाल न्याय सम्पादन कार्यबिधी नियमावली २०७६
• नेपालमा बालबालिकाको स्थिति प्रतिवेदन २०७७ राष्ट्रिय बाल अधिकार परिषद्
• बालबालिका सम्बन्धी राष्ट्रिय निती २०६९
• बाल न्याय दिग्दर्शन २०७३ बाल न्याय समन्वय समिति
• नेपालमा बालअधिकार अवस्था राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग २०७६
• आफ्नो स्वतन्त्रताबाट वञ्चित किशोरहरूको संरक्षणको लागि संयुक्त राष्ट्र नियमहरू 1990
• बिभिन्न सम्बन्धित वेभसाईटहरु
No comments:
Post a Comment